روز خبرنگار در ایران
موانع گردش آزاد اطلاعات و دری که برهمان پاشنه می گردد
هفدهم مرداد در ایران روز خبرنگار است. خبرنگاری در ایران اما همچنان زیر تیغ سانسور و در نبود رسانههای مستقل پیش میرود. هنگامه شهیدی، روزنامهنگاری که تجربه زندان پس از وقایع سال ۸۸ را دارد و در حال حاضر نیز در بازداشت و زندان به سر میبرد…در سالهای اخیر، روابط عمومیهای سازمانهای مختلف دولتی، وابسته به دولت و غیردولتی، در آستانه روز خبرنگار، عدهای از خبرنگاران را به یک مهمانی (عمدتا شام) دعوت میکنند،هدیه می دهند تا دهان به انتقاد و خبررسانی شفاف باز نکند
***
در سالهای اخیر، روابط عمومیهای سازمانهای مختلف دولتی، وابسته به دولت و غیردولتی، در آستانه روز خبرنگار، عدهای از خبرنگاران را به یک مهمانی (عمدتا شام) دعوت میکنند و «به رسم یادبود» و «برای سپاسگزاری» هدیهای به آنها میدهند. اقدامی که میتوان آن را وامدار کردن خبرنگار به یک مجموعه تلقی کرد تا دهان به انتقاد و خبررسانی شفاف باز نکند.
سوی دیگر ماجرا هم برخوردهای تند و تیز نهادهای امنیتی و قوه قضاییه با خبرنگاران و روزنامه نگارانی است که میکوشند با خزیدن و لغزیدن از کنار «خط قرمزها»، پردههای عدم شفافیت و محرم نبودن مردم و افکار عمومی را اندکی کنار بزنند. در این میان دود برخی تقابلها (هر چند اندک) میان دولت و نهادهای تندرو هم به چشم خبرنگاران میرود. سازمان اطلاعات سپاه، گاه و بیگاه چند نفری را دستگیر میکند (یکی از آخرین نمونهها بازداشت مدیران کانالهای تلگرامی اصلاح طلب و حامی حسن روحانی است) که در چنین مواردی گاه حتی زور وزیر اطلاعات و وزیر دادگستری دولت هم به پیگیری موضوع نمیرسد و حتی خود نیز در جایگاه متهم قرار میگیرند؛ چنانچه در مورد پروندهای که به آن اشاره شد، غلامحسین محسنی اژهای، سخنگوی قوه قضاییه گفت در این پرونده مطالبی علیه محمود علوی، وزیر اطلاعات مطرح است و به همین دلیل حرف و سخن او در این مورد نافذ نیست.
علت نامگذاری هفدهم مرداد به عنوان روز خبرنگار اما کشته شدن محمود صارمی، خبرنگار ایرانی و مسئول دفتر خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) در مزارشریف افغانستان است که در سال ۱۳۷۷ و در جریان کشتار دیپلماتهای ایرانی در مزارشریف توسط طالبان به قتل رسید. این در حالی است که روزنامه نیویورکتایمز در روزهای گذشته در گزارشی به نقل از منابع امنیتی افغانستان خبر داده است که ایران در حملات طالبان به ارتش افغانستان از این گروه حمایت نظامی میکند:
- بیشتر بخوانید: نیویورکتایمز: همکاری نظامی ایران و طالبان در افغانستان
به بهانه روز خبرنگار در ایران، بازنشر گزارشی را که پیش از این به مناسبت این روز در زمانه منتشر شده است بخوانید، با این توضیح که با وجود امضا و ابلاغ منشور حقوق شهروندی از سوی حسن روحانی در ماههای پایانی دولت یازدهم که در آن به حق شهروندان در دسترسی به اطلاعات شفاف تاکید شده است، در همچنان بر همان پاشنه میچرخد و وضعیت خبرنگاران و فقدان آزادی بیان در ایران اگر بدتر نشده باشد، بهتر نشده است:
خبرنگاری در ایران همواره با چالشهایی جدی مواجه بوده است. حکومت جمهوری اسلامی، پس از استقرار، به نام اسلام، موانع و محدودیتهایی جدی بر سر راه خبرنگاری ایجاد کرد. شمار زیادی از اهالی رسانه خانهنشین شدند و آنها که سختجانتر بودند به زندان افتادند یا به شکلهای مختلف حذف شدند.
اوج این برخوردها، ماجرای قتلهای زنجیرهای و برنامه هدفمند وزارت اطلاعات ایران برای حذف دگراندیشان بود.
در سالهای «اصلاحات» اما خبرنگاری جان تازهای گرفت و شمار زیادی از جوانان علاقهمند به اصلاحات و تغییر، قدم در تحریریههای روزنامههایی گذاشتند که به وسیله قوه قضاییه و با حمایت رهبر ایران، یکی بعد از دیگری تعطیل میشدند. محافظهکاران تندرو تا سالها از این روزنامهها به عنوان «روزنامههای زنجیرهای» یاد کردند و هنوز هم در برخی ارجاعات تاریخی از این واژه استفاده میکنند.
عمر «نشاط» و انگیزههای حاصل از آن دوران اما کوتاه بود و با روی کار آمدن دولت محمود احمدینژاد در سال ۸۴، فضای رسانهای محدودتر از گذشته شد تا اینکه انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸ بار دیگر بارقههایی از امید را در فضای مطبوعاتی ایران روشن کرد. امیدی که اینبار در زمانی کوتاهتر و با شدت بیشتری سرکوب شد و شمار زیادی از خبرنگاران و روزنامهنگاران را راهی زندان یا خارج از ایران کرد. برخی از این روزنامهنگاران همچنان در زندانند یا پس از بازگشت به ایران، دستگیر، محاکمه و زندانی شدهاند.
با وجود روی کار آمدن دولت جدید در ایران اما چالشهای خبرنگاری همچنان با برجاست و بعید است با توجه به رویکردهای ایدئولوژیک حکومت ایران، تغییر دولتها بتواند تغییری در این وضعیت ایجاد کند.
هنگامه شهیدی، روزنامهنگاری که تجربه زندان پس از وقایع سال ۸۸ را دارد و در حال حاضر نیز در بازداشت و زندان به سر میبرد، در یادداشت خود که روز ۱۷ مرداد دو سال پیش، به مناسبت روز خبرنگار در روزنامه روزان منتشر کرده است، درباره این چالشها مینویسد: «… در کشور ما دو موضوع آزار دهنده دیگر نیز بر مصائب روزنامهنگاری افزوده است: اول قوانین و مقررات تفسیر پذیر برای جرائم سیاسی و مطبوعاتی است که به سازمانهای قضایی و امنیتی این امکان را میدهد تا بنا بر برداشتهای خود از مصوبات به راحتی اتهاماتی چون تشویش اذهان عمومی، جاسوسی، تبانی و اختلال در امنیت ملی را به هر روزنامهنگاری که بنا بر وظایف ذاتی خود قلم زده است، وارد کنند. تجربه سال ٨٨ و بازداشت خیل عظیم روزنامهنگاران با همین اتهامات گویای واقعیت مشکل یاد شده است. در این مورد به نظر میرسد لازم باشد تا دوستان روزنامهنگار هیاتی را برای رسیدگی به قوانین و مقررات مرتبط با کار روزنامهنگاری تعیین و ایرادات آنها را برملا سازند.»
او در توضیح موضوع دوم مورد نظرش مینویسد: «دوم مشکلات صنفی و معیشتی این قشر زحمتکش است. تلاشهای روزنامهنگاران از جنس فرهنگی و کار فکری به شمار میرود اما دستمزد و حقوق آنها با کارگر ساده همطراز شده است. از طرفی هیچ نهاد یا صندوق حمایتی برای این گروه وجود ندارد تا در مواقع ضروری بتواند از آنها حمایت لازم را به عمل آورد. این در حالی است که روزنامهنگاران بهویژه در کشور ما همواره در معرض بیکاری و آسیب دیدگیهای اجتماعی هستند. در این خصوص هم پیشنهاد میشود تحت نظارت بزرگان روزنامهنگاری و با جمعآوری سرمایههایی هر چند کوچک، اقدام به تاسیس یک صندوق سرمایهگذاری برای آینده آنها شود.»
با وجود اشاره هنگامه شهیدی به مشکلات صنفی، به نظر میرسد این مشکلات نیز برآمده از نوع نگاه حکومت به حرفه خبرنگاری و آزادی بیان است. موضوعی که سیامک قادری و احمدجلالی فراهانی، خبرنگارانی که تجربه زندان پس از سال ۸۸ را دارند و اکنون مقیم خارج از ایرانند، در یادداشتهای خود برای زمانه، به آن پرداختهاند.
رادیو زمانه ـ ۱۷ مرداد ۱۳۹۶