طبیعتاً وقتی شرایط اقتصادی تشدید‌ شود، تورم بالا می‌رود و به‌تبع‌آن میزان اشتغال پایین می‌رود، مردم برای تامین نیازهای روزمره‌شان با مشکل مواجه می‌شوند.؛ فقیرتر شدن زمانی اتفاق می‌افتد که یک ناترازی در درآمد و هزینه‌های خانوار دیده شود. اگر در کشورهای مختلف خریدهای اعتباری وجود دارد، برای مازاد بر میزان نیاز کف و حداقلی‌هاست که برای این بخش می‌توان برنامه‌ریزی کرد اما اینکه کسی مصارف اولیه‌اش را به‌صورت قسطی بخرد، به‌معنی فقیرتر شدن است…

***

زهرا جعفرزاده: ماهی چهار قسط می‌دهد؛ دو میلیون برای خرید آنلاین از سرویس اعتباری یکی از پلتفرم‌های خریدوفروش، دو میلیون و ۷۰۰ هزار تومان برای قسط بانک آنلاین، پنج میلیون تومان برای یکی از صندوق‌های دورهمی خانوادگی و دو میلیون تومان برای صندوق وام محل کار. آخر ماه از دو جایی که کار می‌کند، حدود ۶-۵ میلیون تومان برایش می‌ماند برای گذران زندگی.

زندگی‌ها نسیه‌ای شده؛ برنج، شوینده، ماکارونی، روغن، وسایل الکترونیکی، لباس، کفش، کیف، طلا، لوازم بهداشتی و آرایشی و… پیش از این هم «هم‌میهن» در گزارشی درباره فروش نسیه‌ای نان، گوشت و مرغ نوشته بود که گریبان قشر ضعیف را گرفته و حالا، خریدهای اقساطی بر زندگی طبقه متوسط سایه انداخته.

شهریورماه امسال گزارشی منتشر شد که نشان داد، تمایل ایرانی‌‌ها به عضویت در پلتفرم‌‌های خرید اعتباری و قسطی در ایران روزبه‌روز بیشتر شده و تعداد وام‌ها و مبلغ سفارش‌های خرید اقساطی در دو پلتفرم با سهم بازار بیشتر، بیش از ۵۰۰درصد و هزار درصد رشد داشته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، مردم اعتبارهای دریافتی را اغلب برای خرید گوشی، لپ‌‌تاپ، لوازم آرایشی و بهداشتی و پوشاک خرج می‌کنند.

آمارها حکایت از افزایش قابل‌توجه تمایل به خرید قسطی و پرداخت وام اعتباری دارد. گزارش یکی از این پلتفرم‌های اعتباری معروف نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۲، میزان خرید قسطی و اعتباری از این پلتفرم، ۴۷۲ درصد و میزان وام‌هایی که برای خرید اقساطی پرداخت شده، ۵۶۶ درصد بالا رفته. سال گذشته ۱۸۲ هزار و ۴۲۹ کاربر از این پلتفرم به‌صورت قسطی خرید کرده‌اند.

یکی دیگر از این پلتفرم‌های اعتباری که در جایگاه بعدی قرار می‌گیرد، با بیش از سه میلیون و ۵۰۰ کاربر فعال در سال گذشته، با رشد بیش از هزار و ۱۰۰ درصدی مبلغ سفارش از طریق سرویس اعتبار اقساطی خود خبر داده است. در مقابل بررسی کالاهای پر تقاضا برای خرید اعتباری یا قسطی نشان می‌دهد که رصد کاربران برای دریافت این خدمات، نشان‌دهنده کاهش قابل توجه قدرت خرید مردم ناشی از اقتصاد تورمی است که مسئله نگران‌کننده‌ای به‌شمار می‌رود.

این گزارش‌‌ها کمترین و بیشترین خرید از طریق اعتبار اقساطی و اولویت‌‌بندی کاربران در خرید اعتباری کالاها را نیز اعلام کرده‌‌اند. براساس گزارش یکی از این پلتفرم‌ها، سال گذشته کالاهایی مانند خودکار پنتر، پنیر فتا، اسپاگتی زر ماکارون، سیب‌‌زمینی و روغن سرخ‌‌کردنی به‌‌ترتیب پرطرفدارترین کالاهای خرید اعتباری بوده‌‌اند. پلتفرم دیگر هم در سال ۴۰۲، ارزن‌ترین خریدش مربوط به خرید اسباب‌بازی گربه به ارزش ۵۰ هزار تومان بوده است.

رشد ۲۰۰ درصدی پرداخت وام‌های خرد
محمدحسن فرازمند، معاون مارکتینگ یکی از همین پلتفرم‌های خریدوفروش آنلاین اما نظر دیگری درباره فروش اقساطی دارد. او به هم‌میهن می‌گوید که توسعه پلتفرم‌های تسهیلگر برای خرید اقساطی و ارائه وام لزوماً ارتباط مستقیم با کاهش قدرت خرید مردم ندارد. در آمریکا و بسیاری از کشورهای اروپایی، اعتبار، بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم است و زندگی اعتباری در روزمره‌ی مردم جریان دارد.

با توسعه فناوری‌های مالی (فین‌تک و لندتک) خرید اعتباری از طریق ابزارهای دیجیتال مانند کیف‌پول‌های الکترونیکی و خدماتی مانند (BNPL) یا «الان بخر بعداً پرداخت کن» بسیار رایج شده است. شرکت‌هایی مانند PayPal, Klarna و Afterpay این مدل‌ها را به‌صورت آنلاین در جهان ارائه می‌دهند. همچنین در این فرآیند، اعتباردهی هوشمند، با استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای ارزیابی اعتبار مشتریان، فرآیند خرید اعتباری و دریافت وام را ساده‌تر کرد‌ه است.

براساس اعلام او، شرکت‌هایی که تسهیلگر دریافت وام یا خرید اعتباری هستند، فرآیندهای پیچیده و کاغذبازی‌های بانکی را تا حد امکان حذف و دیجیتالی می‌کنند. از طرفی برای اطمینان از پرداخت اقساط، معرفی ضامن را حذف کرده و سابقه اعتباری را برای خرید اعتباری و چک و سفته را برای دریافت وام، جایگزین ضامن کرده‌اند که همه این فرآیند هم به‌صورت آنلاین و بدون نیاز به مراجعه حضوری است.

این آنلاین بودن، باعث می‌شود افرادی در دوردست‌ترین نقاط که به خدمات بانکی دسترسی ندارند یا از سمت بانک‌ها واجد شرایط دریافت وام نیستند، بتوانند به‌صورت آنلاین این خدمات را دریافت کنند. این دسته درواقع افرادی هستند که شاید تاکنون از خدمات مالی محروم بوده‌اند و با تحولات دیجیتال موفق شده‌اند از این خدمات استفاده کنند.

فرازمند به آمار استفاده از تسهیلات اعتباری پلتفرمش اشاره می‌کند: «در سال ۲۰۲۳، ۲۰۰ هزار کاربر این پلتفرم وام‌های خرد گرفتند که مجموع اعتبارهای پرداخت‌شده در این سال از طریق این پلتفرم ۷/۵ همت بوده که نسبت به سال قبل از آن ۲۰۰ درصد رشد داشته است. البته این رشد به‌دلیل آشنا شدن بیشتر کاربران با فناوری‌های مالی بوده است.

در این سال ۱۲ میلیون کالا با استفاده از اعتبارهایی که از طریق دیجی‌پی پرداخت شد، ازسوی کاربران خریداری شد.» بر اساس اعلام او، میانگین سنی مردانی که در سال ۲۰۲۳ از طریق این پلتفرم وام گرفتند ۳۰/۵ و میانگین سنی زنان ۲۹/۲ بوده است. پرداخت ۵۷ میلیارد تومان وام در یک‌روز و ۲۷ میلیارد تومان اعتبار در یک‌روز، رکوردهایی بوده که تاکنون ثبت شده است.

سوم آبان‌ماه امسال، مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرد که نرخ فقر در سال ۱۴۰۲ به عدد ۳۰/۱ درصد جمعیت ایران رسیده، این عدد نسبت به سال قبل از آن ۰/۴ واحد درصد بیشتر شده است. یعنی در سال گذشته یک‌سوم از ایرانیان توانایی برآورده کردن نیازهای اساسی خود را نداشتند. نکته قابل‌توجه اینکه در پنج سال گذشته نرخ فقر ۳۰ درصدی تثبیت شده و پیش‌بینی می‌شود که در سال ۱۴۰۳ نیز در همین سطح باقی بماند.

نرخ فقر در ابتدای دهه۹۰ در سطح ۲۰ درصد قرار داشت، اما پس از سال ۹۸ باتوجه به افزایش نرخ تورم و کاهش رشد اقتصادی، نرخ فقر تا ۳۱ درصد بالا رفت. نرخ فقر از سال ۱۳۹۷ افزایش چشمگیری را تجربه کرد و در سال ۱۳۹۸ به ۳۱ درصد رسید. نگاهی به تحولات نرخ فقر در ۵ سال گذشته نشان می‌دهد که این نرخ تنها در سال ۱۴۰۱ آن هم با اختلاف ۰/۳ واحد درصدی کمتر از ۳۰ درصد بوده است. نگاهی به شاخص‌های فقر نشان می‌دهد، شکاف فقر از ۰/۲۸ در سال ۱۴۰۱به ۰/۲۷ در سال ۱۴۰۲ رسیده است.

به عبارت دیگر در سال ۱۴۰۱ فقرا به‌طور متوسط حدود ۷۲ درصد خط فقر درآمد داشته‌اند اما در سال ۱۴۰۲ این رقم به ۷۳ درصد رسیده است. با معیار خط فقر سال ۱۴۰۲ فقرا درآمد بیشتری نسبت به سال ۱۴۰۱ داشته‌اند، اما این افزایش درآمد جزئی بوده و برای خروج از فقر و کاهش نرخ فقر کافی نبوده است. براساس برآوردهای وزارت رفاه هم، در سال ۹۶ آمار جمعیت زیرخط فقر ـ فقر غذایی ـ حدود ۱۸ میلیون نفر بود اما به‌دلیل تورم و شوک‌های سال‌های ۹۷ و۹۸، این آمار به بیش از ۲۶ میلیون نفر در پایان سال ۹۸ رسید. بررسی‌ها نشان می‌دهد در پایان سال ۱۴۰۰، حدود ۳۲ میلیون نفر در زیر خطر فقر قرار دارند.

همیشه در نقطه صفر
تبلیغ فروش اقساطی به بازار خدمات هم رسیده، خدمات زیبایی و دندانپزشکی هم در همین گروه قرار گرفته است؛ اعتبار ۳۰ میلیون تومان با بازپرداخت ۱۲ ماه، همراه با سفته الکترونیکی، محتوای تبلیغ یکی از همین تسهیلات پرداختی است. اعتبارهای پنج میلیون تومانی برای خرید مواد غذایی، پرداخت‌ در چهار قسط بدون نیاز به ضامن و وثیقه. بررسی فروش‌ اعتباری پلتفرم‌های خریدوفروش آنلاین نشان می‌دهد، بیش از همه مردم برای خرید لوازم اولیه زندگی و مواد غذایی، قسطی اقدام می‌کنند.

مریم، هفت سالی است که به تنهایی در تهران زندگی می‌کند و نزدیک سه‌سال است که بیشتر خریدهایش را قسطی انجام می‌دهد. او مشتری همیشگی فروشگاه‌های آنلاین و سرویس‌های اعتباری است؛ شرایطی که خیلی برایش مطلوب نیست، هرچند منجر به خرید مایحتاجش می‌شود: «همین امروز فکر می‌کردم که درآمدم نسبت به چهار سال پیش، بیشتر شده اما اضطرابم بالاتر رفته، چون بخش زیادی از درآمدم را برای اجاره‌خانه و پرداخت قسط هزینه می‌کنم؛ قسط رهن امسال خانه‌. نصف درآمدم برای این خرج‌ها می‌رود و هر چه می‌ماند برای خریدهای ضروری زندگی‌ام صرف می‌شود.

همه اینها در شرایطی است که سال جدید باید باز هم برای رهن خانه پول قرض کنم و درنهایت نه خانه‌دار می‌شوم، نه وضع اقتصادی‌ام بهتر می‌شود. رهن خانه‌ام ۲۵ درصد افزایش داشته و اجاره‌ام از یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان، به چهار میلیون تومان رسیده. میزان حقوقم اما رشد خاصی نداشته است.» مریم دوشغله است، یک‌جا معلم است و جای دیگر، کارمند یک مجموعه فرهنگی: «پس‌انداز را که فراموش کرده‌ام و نمی‌دانم که حقوق ماهانه‌ام کفاف یک‌ماه را می‌دهد یا نه. به همین دلیل است که سعی می‌کنم بخشی از خریدها را اقساطی انجام دهم تا به‌یکباره فشار اقتصادی به من وارد نشود.»

او می‌گوید که برای مدیریت مصرف، هزینه‌ها جانبی را کاملاً حذف کرده، مثل سفر و خریدهای سنگین، با این حال هنوز نتوانسته بخشی از وسایل خانه‌اش را بخرد: «اکثر خریدهایم را قسطی انجام می‌دهد، همین الان ماشین لباسشویی‌ام خراب است و جاروبرقی ندارم، اما نمی‌توانم قسطی بخرم، سرویس‌های اعتباری کوتاه‌مدت هستند، مثلاً چهار قسط، بنابراین باید مثلاً ماهی پنج، شش میلیون تومان پول قسط بدهم که برایم سنگین است.»

به گفته این کارمند، خرید قسطی هم خوب است، هم بد؛ بد از این جهت که آدم را محدود می‌کند روی خرید کالاهای مشخصی که بتواند از پس قسط‌هایش برآید: «دو، سه سالی است که به وضوح خرید اقساطی من ۱۰ برابر شده، به هر حال این‌ نوع خریدها حاشیه امنی ایجاد می‌کند، اما از نظر روانی آسیب‌زاست. چون تمام زندگی من قسطی شده، آن‌هم برای خرید کالاهای عادی و اولیه. من هیچ‌وقت لباس قسطی نمی‌خریدم، اما حالا می‌خرم.

اطرافیان می‌گویند کسانی که مهاجرت می‌کنند باید از صفر شروع کنند، اما همین حالا هم ما هر روز از نقطه صفر شروع می‌کنیم و در همین نقطه هم می‌مانیم. درجا می‌زنیم و هیچ‌وقت نمی‌توانیم پس‌انداز کنیم. حتی نمی‌توانیم به یک دندانپزشکی مراجعه کنیم، با اینکه خیلی‌ از دندانپزشکی‌ها شرایط پرداخت قسطی هم دارند.»

او از این وضعیت خسته شده است: «قبلاً خانواده‌ها برای سرمایه‌گذاری یا خرید خانه وام می‌گرفتند، آنها زیربار خریدهای قسطی به‌شکلی که ما انجام می‌دهیم نمی‌روند. معتقدند که اگر پول خرید وسیله‌ای را داشته باشیم، آن را می‌خریم و پولش را نداشته باشیم، نمی‌خریم. جوانان بیشتر به سمت خرید اعتباری می‌روند و انگار در منجلابی گرفتار شده‌اند.»

استرس همیشگی پرداخت قسط
سمیرا هم کارمند است، او علاوه بر کار ثابت هرروزه‌اش، یک کار شیفت شب هم دارد؛ از ساعت ۱۲ تا ۳ بامداد و می‌گوید که با دو حقوق هم درنهایت ناچار می‌شود برخی از خریدهایش را قسطی بخرد: «من همیشه از خریدهای قسطی فراری بودم، تا مدت‌ها سمت وام و خرید قسطی نمی‌رفتم. با اینکه در خانواده‌ کارمندی بزرگ شده‌ام که سال‌ها مشغول پرداخت قسط تلویزیون، ماشین لباسشویی، خانه و… بوده‌اند.» او حالا زیربار خریدهای قسطی رفته: «یک زمانی به خودم آمدم دیدم برای خرید یک وسیله، باید چند ماه پول پس‌انداز کنم، موقع خرید که می‌شد، قیمتش بالاتر می‌رفت.

به همین دلیل تصمیم گرفتم هم از بانک وام بگیرم، هم خریدهای اعتباری کنم. تجربه بدی هم نبود، سودش کم است و به تدریج پولش را پرداخت می‌کنم. از همین طریق یک موبایل خریدم. واقعاً هم توانایی خرید موبایل را به یک‌باره نداشتم و خرید قسطی به من کمک کرد.» او در حال حاضر دو قسط پرداخت می‌کند؛ یکی قسط وام بانک و دیگری قسط موبایلی که خریده. با این حال می‌گوید که خرید اعتباری مانند چاه ویل است، واردش که می‌شوی سخت می‌توانی خارج شوی: «شرایط اقتصادی به گونه‌ای است که ناگزیر باید به سمت خریدهای قسطی رفت، البته فروشگاه‌ها و خود سرویس‌های اعتباری هم آدم را در این ورطه می‌اندازند.

خانواده من هیچ‌وقت زیربار این خریدها نمی‌روند و معتقدند که برای نیازهای روزمره نباید قسط داد اما نسل جوان‌تر چاره‌ای ندارد.» پرداخت این قسط‌ها، استرس‌های سمیرا را بالا برده؛ درآمدش کم است و خریدهایش زیاد: «به‌نظر می‌رسد نیازهای روزمره را هم از طریق همین سرویس‌های اعتباری تهیه کنم.»

بدهکار همیشگی
علی، کادوی تولد همسرش را قسطی خریده و می‌گوید برایش سخت بود که پنج میلیون تومان را در یک ‌بار پرداخت کند: «دلیل خریدهای قسطی، اطمینان نداشتن از آینده است. زندگی آنقدر نوسان دارد که جرأت نمی‌کنیم خرج‌های بالا داشته باشیم.» علی مترجم است و از وضعیت فروش کتاب خبر دارد: «حتی کتاب‌ها هم قسطی شده‌اند، قیمت کتاب بالا رفته و مردم نمی‌خرند، به همین دلیل کتابفروشی‌ها امکان خرید قسطی را فراهم کرده‌اند. به هر حال وقتی یک پولی را در چند قسط پرداخت می‌کنی، فشار کمتری احساس می‌کنی.»

او می‌گوید، در اطرافش کسانی را می‌شناسد که تمام خریدهای آشپزخانه و سوپرمارکتی را از سرویس‌های اعتباری انجام می‌دهند و بعد در چهار قسط پرداختش می‌کنند؛ مثلاً ۱۰ میلیون تومان خرید می‌کنند و به‌تدریج پس می‌دهند: «کسی را سراغ ندارم که از این سرویس‌های اعتباری و خریدهای قسطی استفاده نکند. اطرافیانم همه به این شکل خرید می‌کنند.»

علی می‌گوید که خریدهای قسطی در دهه ۶۰ رواج زیادی داشت، کشور در وضعیت جنگ و نبود نقدینگی بود و مردم خیلی از خریدهایشان را قسطی انجام می‌دادند، در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ اما فروش قسطی خیلی کم شد، جمعیت زیاد شده بود و مردم به هم اعتماد نداشتند و حالا با سرویس‌های دیجیتالی که تمام مشخصات افراد را دارند، دوباره خریدهای قسطی به زندگی افراد بازگشته است: «در دوره جنگ به‌دلیل فقر و کوچک شدن سفره، مردم قسطی خرید می‌کردند و حالا دوباره در وضعیت مشابه قرار گرفته‌اند.

الان هم سفره‌ها کوچک شده، فقر شدت گرفته و مردم توانایی خرید برخی از کالاهایشان را به‌صورت نقد ندارند.» او می‌گوید که این وضعیت همیشه افراد را عقب و بدهکار نگه می‌دارد: «قبلاً افراد برای کالاهای اساسی و بزرگ بدهکار می‌شدند ولی حالا برای خرید سوپرمارکتی یا وسایل کوچک الکترونیکی. خریدهای قسطی به‌هرحال زندگی را آسان‌تر کرده، اما پرداخت اقساط از نظر روانی آسیب‌زاست. ما به‌طور مداوم به فکر پرداخت قسط‌ها هستیم و دخل‌وخرج‌مان به هم نمی‌خورد.»

کالاهای نامرغوب در فروش قسطی
شروین اما نظر دیگری دارد. او می‌گوید که خریدهای قسطی خیلی بد نیست و درنهایت به خریدار و فروشنده کمک می‌کند و باعث رونق اقتصادی می‌شود؛ افراد با پول کم، می‌توانند خرید بیشتری داشته باشند: «در این شرایط خریدار و فروشنده سود می‌کنند. در همه جای دنیا هم این مسئله مرسوم است، آنها با کارت‌های اعتباری، خرید می‌کنند و خرد‌ خرد آن را برمی‌گردانند.

البته این کار در ایران چندان رایج نیست؛ چراکه ثبات اقتصادی وجود ندارد و ارزش پول به‌طور مرتب کم می‌شود؛ بنابراین برای فروشنده سخت است که بخواهد اقساط بلند‌مدت بدهد. همین مسئله سبب می‌شود تا سرویس‌های اعتباری آنلاین ایجاد شود و افراد از آن طریق خرید کرده و در کوتاه‌مدت قسط آن را پرداخت کنند.» او می‌گوید که بارها از سرویس‌های اعتباری، خرید قسطی کرده با این حال انتقاداتی هم به این سیستم دارد: «مشکلی که در بازار فروش قسطی وجود دارد این است که فروشنده دسته‌چک کارمندی می‌خواهد، یا اینکه در فروشگاه‌های آنلاین، معمولاً کالاهای نامرغوب برای فروش گذاشته می‌شود تا فروشنده ضرر نکند، در این شرایط خرید قسطی با محدودیت مواجه می‌شود. ساعت‌ها باید بگردم تا کالای مورد نیازم را پیدا کنم.»

نیاز کاذب
زهره ۴۰ ساله است و دوشغله. همین حالا سه قسط می‌دهد؛ یک میلیون تومان برای سرویس اعتباری، دو میلیون و ۷۰۰ هزار تومان برای وام ۳۰ میلیون تومانی یکی از بانک‌ها، پنج میلیون تومان برای یک صندوق دورهمی دوستانه برای ۱۰۰ میلیون تومان و دو میلیون تومان برای صندوقی در محل کارش. او ماهانه بالای ۱۰ میلیون تومان قسط می‌دهد و دیگر پولی برای خریدهای دیگر نمی‌ماند.

اغلب وام‌ها را هم برای خریدهای ضروری زندگی خرج کرده: «قبلاً یکی، دو بار از بانک وام گرفته بودم، البته مبالغ خیلی کم، یک‌بار پنج میلیون تومان و یک‌بار هم ۱۰ میلیون تومان. جز وام بانک، گزینه دیگری برایم وجود نداشت تا اینکه در محل کارم متوجه شدم خیلی از همکاران از طریق سرویس‌های اعتباری خرید می‌کنند؛ تی‌شرت، کفش، حوله، وسایل آشپزخانه، وسایل بهداشتی، کرم ضدآفتاب و خریدهای سوپرمارکتی. من هم اقدام کردم. حالا به‌طور همیشگی به فکر خرید قسطی هستم و آن را به‌عنوان یک گزینه در نظر دارم؛ گزینه‌ای برای خرید بیشتر کالاهایی که شاید آنقدر هم به آنها نیاز ندارم.»

در کنار خریدهای قسطی، فروش کالاهای دست دوم هم رونق زیادی دارد؛ کالاهایی که شاید در گذشته در کنار سطل آشغال پیدا می‌شد و حالا در پلتفرم‌های فروش کالا فروخته می‌شود، بازارش هم پررونق است. آگهی فروش آنها را می‌توان روی این سایت‌ها دید؛ جعبه خالی، ۲۰ هزار تومان، عروسک دست دوم، ۱۰۰ هزار تومان، دبه دسته دوم ۱۳ هزار و ۵۰۰ تومان، کتاب تست کنکور، ۱۱۰ هزار تومان، قاب موبایل دست دوم ۱۲۰ هزار تومانی، رژلب استفاده‌شده ۱۶۰ هزار تومان، دمپایی استفاده‌شده ۸۰ هزار تومان و لباس زیر در حد نو ۳۰۰ هزار تومان.

محرومیت و محدودیت پیوسته

سمیه توحیدلو، دانش‌آموخته جامعه‌شناسی توسعه و اقتصاد در دانشگاه تهران و عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. او به هم‌میهن می‌گوید که طبیعتاً وقتی شرایط اقتصادی تشدید‌ شود، تورم بالا می‌رود و به‌تبع‌آن میزان اشتغال پایین می‌رود، مردم برای تامین نیازهای روزمره‌شان با مشکل مواجه می‌شوند.

در چنین شرایطی نه‌تنها در جامعه ایران، بلکه در تمام کشورهای جهان، مردم دیگر سراغ سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و کلان نمی‌روند. شما وقتی می‌دانید که بعد از صرفه‌جویی زیاد، درنهایت می‌توانید یک وسیله برقی بخرید، ترجیح می‌دهید همان پول را در لحظه، تبدیل به یک وسیله مصرفی کنید. حتی ممکن است آن کالا ماندگاری چندانی هم برای شما نداشته باشد.

به گفته توحیدلو، این نوع رفتار، ویژگی اقتصاد رفتاری در جوامعی است که به‌دلیل تورم، وسع اقتصادی‌شان نمی‌رسد، بنابراین طبیعی‌ترین اتفاق این است که در جامعه ما افراد سرمایه‌گذاری اصلی زندگی و خرج‌های کلان‌شان را به تعویق بیاندازند؛ سال‌هاست که چنین رفتاری مشاهده می‌شود. این عضو هیئت‌مدیره انجمن جامعه‌شناسی ایران معتقد است که این رفتار، خانواده‌ها را دچار فرسایش و بحران‌های زیادی می‌کند: «طی این رفتار افراد خرید ماشین، خانه و ملزومات اصلی‌شان را به تعویق می‌اندازند و از جایی به‌بعد خانواده‌ها دچار مشکل می‌شوند، به همین دلیل است که می‌گویند تورم چندرقمی پی‌در‌پی، خانواده‌ها را دچار مشکل و در آخر بحرانی می‌کند.

رسیدن به نقطه بحران، نقطه مهمی برای جامعه است.» او به نکته دیگری توجه می‌کند؛ اینکه خانواده‌ها برای خرید گوشت، مرغ و لبنیات که همواره با افزایش قیمت مواجه می‌شوند، چاره‌ای جز رو آوردن به خریدهای قسطی ندارند: «در کشور شش دهک اول جامعه زیر فقر نسبی قرار دارند و این در شرایطی است که هر روز به قیمت کالاها افزوده می‌شود، در این شرایط وسع خانواده به خرید خیلی از این کالاها نمی‌رسد و چاره‌ای نخواهد داشت جز اینکه این کالاها را حذف کند یا به‌صورت اقساطی بخرد.

در مقابل زمانی‌که در جامعه تقاضایی وجود داشته باشد، اهالی کسب‌وکار ارزش کالا را به‌طوری‌که به نفع‌شان باشد، تعیین می‌کنند و شرایط خرید قسطی و اعتباری را برای افراد فراهم می‌کنند. این روش در همه کشورها مرسوم است، با این تفاوت که یک زمان این قسط‌ها برای خریدهای کلان بوده و حالا برای خریدهای خرد.» نکته دیگری که از سوی این جامعه‌شناسی توسعه و اقتصاد مطرح می‌شود این است که خریدهای اقساطی، افراد را در دام محرومیت و محدودیت پیوسته قرار می‌دهد؛

این چرخه زمانی شکسته می‌شود که یک کمک مالی ویژه برای فرد فراهم شود که معمولاً این اتفاق نمی‌افتد: «افراد با خریدهای قسطی، از آینده شغلی‌شان استفاده می‌کنند تا امروزشان را بگذرانند، خریدهای قسطی، نتیجه ورشکستگی‌ زندگی و ناترازی در مصرف است که مدام تکرار می‌شود و گسترش پیدا می‌کند. نکته دیگر در مورد روابط کار است، وقتی فرد از درآمد آینده‌اش استفاده می‌کند، بنابراین به شغل و درآمد ناشی از آن هم وابسته می‌شود و به هیچ‌وجه نمی‌تواند آن را رها کند.

در این شرایط، فرد قدرت تصمیم‌گیری برای آینده را ندارد، کارگر به سمتی می‌رود که در هر شرایطی کارش را نگه می‌دارد و در این وضعیت این کارفرماست که برنده می‌شود. آن‌هم در شرایطی که در روابط کار، تشکلات صنفی و پیگیری‌های حقوقی هم وجود ندارد، بنابراین کارگر حتی اگر بیمه‌اش نکنند یا حقوقش کافی نباشد و به‌موقع‌ هم پرداخت نشود، باز هم می‌ایستد و کار می‌کند و این چرخه را ادامه‌دار می‌کند.»

تشدید فقر
به اعتقاد توحیدلو، خریدهای قسطی فعلی، خوردن از آینده است و فرد را در یک بدهکاری همیشگی قرار می‌دهد؛ این مسئله با زمانی‌که فرد اقدام به خرید خانه می‌کند متفاوت است، در آن شرایط، افراد پس‌انداز معکوس می‌کنند، یعنی اول پول را می‌گیرند و بعد پرداخت می‌کنند. اما وضعیت فعلی، متفاوت است و اثرات اجتماعی در بخش کلان همچنین روابط بین‌فردی دیده می‌شود، در کل هم برنامه‌ریزی‌های زندگی را به‌هم می‌ریزد.

توحیدلو که پژوهشگر حوزه‌های جامعه‌شناسی اقتصادی هم است، می‌گوید که وقتی خریدها قسطی می‌شود افراد دیگر نمی‌توانند پس‌اندازی داشته باشند، البته این مسئله تا زمانی قابل قبول است که منجر به فقیرتر شدن افراد نشود و مازاد بر مصرف در سبد درآمد، پولی وجود داشته باشد، یعنی پس‌اندازی وجود دارد و از این پس‌انداز می‌توان خرید قسطی انجام داد.

به گفته او، مصرف اصلی افراد شامل خوراک، سرپناه، پوشاک و… است، افراد براساس درآمدشان در این زمینه هزینه می‌کنند و از آنجا به‌بعد، درباره سایر هزینه‌ها تصمیم‌گیری می‌کنند. وقتی میزان هزینه‌ها کفاف نیازها را ندهد، فرد از مصارف دیگر مانند مصارف فرهنگی، تفریحی و رفاهی فاکتور می‌گیرد یا برای تامین آن اقدام به خریدهای قسطی می‌کند بنابراین به‌طور مداوم فقیرتر می‌شود.

فقیرتر شدن زمانی اتفاق می‌افتد که یک ناترازی در درآمد و هزینه‌های خانوار دیده شود. اگر در کشورهای مختلف خریدهای اعتباری وجود دارد، برای مازاد بر میزان نیاز کف و حداقلی‌هاست که برای این بخش می‌توان برنامه‌ریزی کرد اما اینکه کسی مصارف اولیه‌اش را به‌صورت قسطی بخرد، به‌معنی فقیرتر شدن است. براساس اعلام توحیدلو، این نوع از زندگی به‌صورت سیستماتیک فقر آینده را از فقر امروز بیشتر می‌کند و به‌راحتی هم نمی‌توان از این چرخه خارج شد./ هم‌میهن

۳۰ آبان ۱۴۰۳

نظرات بسته است