جنگ به بیماری‌های همه‌گیر و سرایت‌شان دامن می‌زند
جنگ‌ها اغلب اوضاع‌واحوالی را برای شیوع بیماری‌های همه‌گیر در سطح منطقه و جهان به‌وجود می‌آورند. این درگیری‌ها به صنعت ساخت جنگ‌افزار سود می‌رسانند و ساختارهای قدرت در اقتصادهای سرمایه‌داری را زنده نگه می‌دارند. جنگ‌ها اما همچنین آسیب‌های جانبی‌ای عظیم به جمعیت غیرنظامی وارد می‌کنند و رنج و مصیبت را ورای میدان جنگ گسترش می‌دهند…./
*****
رابطه بین جنگ و گسترش بیماری‌های عفونت‌زا پیچیده است و از نظر تاریخی مهم، زیرا بسیاری از درگیری‌ها تسهیل انتقال بیماری‌ها و پیدایش بحران‌های بهداشتی‌ای گسترده را سبب شده‌اند. درگیری‌های اخیر به‌طور چشمگیری در گسترش بیماری‌های عفونت‌زا نقش داشته‌اند.
شیوع ویروس فلج اطفال
جنگ ادامه‌دار اسرائیل بر محور نسل‌کشی فلسطینیان در غزه به پیدایش دوباره بیماری فلج اطفال انجامیده است و زنگ خطر آغاز بحرانی بهداشتی در منطقه‌ای که مدت‌زمانی است برای رهایی از مهلکهٔ جنگ و شرایط ناگوار آن می‌کوشد به‌صدا درآورده است. سازمان جهانی بهداشت موردهایی از ویروس فلج اطفال ناشی از واکسن را در این منطقه گزارش کرده است که نشان می‌دهد درگیری‌ها چگونه می‌توانند برنامه‌های ایمن‌سازی را به‌هم ریزند و راه برای پیدایش دوباره بیماری‌هایی واگیر را هموار می‌کنند که پیش از این مهار شده بودند.
وزارت بهداشت غزه به‌تازگی بروز همه‌گیری بیماری فلج اطفال در این منطقه را به وضعیت وخیم انسانی نسبت داده است، وضعیتی که با اقدام‌های نظامی و محاصره طولانی‌مدت که دسترسی به خدمات بهداشتی و رعایت اصول بهداشت را به‌شدت محدود می‌کند وخیم‌تر شده است. شناسایی ویروس فلج اطفال در نمونه‌های فاضلاب، بر وضعیت ناامن بهداشتی در غزه بهویژه در میان جمعیتی آواره که در اردوگاه‌های پرازدحام زندگی می‌کنند تأکید دارد. فروپاشی چرخه‌های‌های فاضلاب به آلودگی گسترده سرچشمه آب‌رسانی انجامیده و خطر انتقال فلج اطفال را به‌طورجدی افزایش داده است. بمباران‌های بی‌رویه اسرائیل در این منطقه محدودیت در رفت‌وآمد مردم و جلوگیری از تحویل تجهیزات ضروری پزشکی و در آن میان واکسن را سبب شده است. بسیاری از کودکان غزه بیش از نُه ماه است که واکسن فلج اطفال دریافت نکرده‌اند و این موضوع آنان را در برابر این بیماری آسیب‌پذیر کرده است. پادرمیانی بی‌درنگ بین‌المللی برای رسیدگی به بحران انسانی و هموار کردن راه تلاش‌ها برای مایه‌کوبی ضروری است. نبود دسترسی به آب پاک و بهداشت مناسب خطرهای بهداشتی را پیچیده‌تر کرده است به‌طوری که موردهای ابتلا به بیماری‌های دیگر نیز در کنار فلج اطفال افزایش یافته است. سازمان ملل به‌تازگی در گزارشی به افزایش نگران‌کننده موردهای “هپاتیت آ”، عفونت ویروسی کبد، موردی که از طریق غذا و آب آلوده منتشر می‌شود، اشاره کرده است. از مهرماه ۱۴۰۲، چهل هزار مورد ابتلا به این عفونت به‌دلیل فروپاشی مدیریت پسماندها و پیدایش شرایط غیربهداشتی و گسترش بیماری‌ها گزارش شده است.
در واکنش به واگیری و گسترش این بیماری، سازمان جهانی بهداشت متعهد شده است بیش از یک میلیون واکسن فلج اطفال را به غزه ارسال کند. این ابتکار با هدف حفاظت از کودکان در برابر ویروس و جلوگیری از گسترش این بیماری است. با این حال، موفقیت این تلاش‌ها به تضمین تحویل امن و تزریق واکسن‌ها آن هم در میان جنگ و بی‌ثباتی جاری، بستگی دارد. مقام‌های بهداشتی اسرائیل، در پاسخ به ویروس فلج اطفال شناسایی شده، خودپسندانه مایه‌کوبی را تنها برای نیروی‌های نظامی‌شان آغاز کرده‌اند و به پیامدهای گسترده‌تر این واگیری برای غزه و منطقه‌های دوروبر توجهی ندارند. این مقام‌ها درنمی‌یابند که ویروس‌ها به مرزبندی‌های تعیین شده میان کشورها از سوی انسان، احترام نمی‌گذارند. بدون اقدام فوری برای بازگرداندن برنامه‌های دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و مایه‌کوبی، وضعیت می‌تواند بدتر شود و خطرهای جدی نه تنها برای ساکنان غزه، بلکه برای بهداشت عمومی به‌وجود آورد. جامعه بین‌المللی باید کمک‌های انسان‌دوستانه را برای تضمین امنیت و سلامت جمعیت آسیب‌پذیر غزه را در اولویت قرار دهد. از زمان آغاز جنگ و نسل‌کشی اسرائیل بر ضد مردم غیرنظامی فلسطینی در غزه، یک میلیون‌وهشتصد هزار مورد بیماری‌های عفونی در غزه گزارش شده است.
افزایش مقاومت ویروس در برابر آنتی‌بیوتیک
جنگ‌های جاری “باکتری‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک”، معروف به “اَبَرمیکرب‌ها”، را نیز افزایش می‌دهند. در طول تهاجم ایالات متحده به عراق در سال ۲۰۰۳/۱۳۹۲، سربازان آمریکایی با ابتلا به عفونت‌های مقاوم در برابر دارو به کشورشان بازگشتند. ابتلا به این عفونت‌های مقاوم در برابر دارو فراتر از نیروهای نظامی به غیرنظامیان در منطقه‌هایی جنگ‌زده مانند “اوکراین” و “غزه”- جایی که اَبَرمیکروب‌ها در محیط‌های به‌هم‌ریخته رشد می‌کنند- نیز تسری می‌یابد. این عامل‌های بیماری‌زا به‌راحتی از سربازان به غیرنظامیان در بیمارستان‌های بدون تجیزات لازم و مناسب منتقل می‌شوند. مین‌ها و قطعات موشک آلوده به باکتری‌ها وضعیت را بدتر می‌کنند.
درگیری‌ها در مرزهای اوکراین، درگیری‌هایی که از سوی ایالات متحده و “ناتو” ادامه می‌یابند، نگرانی‌هایی عمده در زمینه بهداشت عمومی بهویژه نسبت به عفونت‌های باکتریایی مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک پدید آورده است. جنگ سبب شده است که خدمات بهداشتی به‌هم ریزد، ابتلاها به عفونت‌های درمان نشده افزایش یابند، و سویه‌های باکتریایی مقاوم در برابر دارو پراکنده شوند.
آلودگی فلزات سنگین باقی‌مانده در منطقه‌های جنگ‌زده، زیست‌بوم‌هایی را پدید آورده است که به رشد باکتری‌ها یاری می‌رسانند. با وجود بالا رفتن درجه مقاومت باکتری‌ها در برابر داروهای ضد میکروبی، ابتکار عمل جهانی برای مبارزه با اَبَرمیکروب‌ها در دو دهه گذشته در مهار کردن این پدیده ناکام مانده است. کارشناسان پدیدهٔ مقاوم‌تر شدن باکتری‌ها در برابر داروهای ضد میکروبی را با تغییرات آب‌و‌هوایی هم‌سنج می‌دانند و آن را فاجعه‌ای می‌بینند که گام به گام به‌پیش می‌رود و توجه چندانی از نظر سیاسی یا هزینه کردن برای روی در رویی با آن مشاهده نمی‌شود. راه برون‌رفت از چنین پدیده‌‌ای نیازمند همکاری مبرم جامعه بین‌المللی و توسعه آنتی بیوتیک‌های جدید یا درمان‌های جایگزین است. پژوهش‌گران دانشکده پزشکی “هاروارد” و جاهای دیگر در ساختن و فراهم کردن رده‌هایی جدید از ترکیب‌های آنتی‌بیوتیک‌ها با اَبَرمیکروب‌ها سرگرم هستند. دارویی امیدوارکننده به‌نام “زوسورالبالپین” که با سازوکاری متفاوت آنتی‌بیوتیک‌های موجود را به‌کار می‌گیرد هم‌اکنون در مرحله گذراندن آزمایش‌های بالینی اولیه است. با این حال، فناوری یا نوآوری به‌تنهایی نمی‌تواند ره‌گشایی طولانی‌مدت را رقم زند و باید راه برون‌رفتی را یافت که بر شالوده‌ای انسانی و سیاسی استوار باشد.
نمونه‌های پیشین
پیامدهای درگیری‌های گذشته نشان داده‌اند جنگ‌ها می‌توانند گسترش ویروس را با جابه‌جایی جمعیت‌ها و به‌هم زدن چرخه خدمات بهداشتی شدت بخشند، و در همان حال بیماری‌های همه‌گیر نیز می‌توانند به گرایش‌های ناسیونالیستی و بیگانه‌هراسی دامن زده و درگیری‌ها را شدیدتر کنند. برای نمونه، همه‌گیری کووید-۱۹ سبب بدتر شدن درگیری در “ناگورنو قره‌باغ” در کوهستان‌های قفقاز جنوبی شد که بیش‌ترین کشته‌شدگان انسانی [از ارمنیان و آذربایجانیان] در این منطقه در سی سال گذشته را رقم زد.
در طول جنگ جهانی دوم، جابه‌جایی نیروها و اردوگاه‌های نظامی بار دیگر محیط‌های مساعدی برای انتشار بیماری‌های عفونت‌زا به‌وجود آوردند. شیوع “سرخک” و “سل” در میان سربازان رایج بود و جنگ باعث شد سامانه‌های بهداشت عمومی به‌هم ریزد و تلاش‌ها برای کنترل بیماری‌ها را پیچیده‌تر کرد. در جنگ آمریکا بر ضد ویتنام در سال‌های ۱۹۵۵- ۱۹۷۵/۱۳۳۳- ۱۳۵۳ نیز ویتنام شاهد همه‌گیری “مالاریا” یا تب‌لرزه و سایر بیماری‌های گرمسیری بود که با جابه‌جایی نیروها و آوارگی جمعیت تشدید شد.
همه‌گیری “آنفولانزا” که در مرحله‌های پایانی جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۸/۱۲۹۷ نمایان شد، نشان می‌دهد جنگ چگونه به بیماری‌های همه‌گیر دامن می‌زند. نخستین موردها در اردوگاه‌های نظامی ایالات متحده گزارش شدند و سربازانی که اغلب به مکان‌های پُرجمعیت منتقل می‌شدند شیوع ویروس را آسان می‌کردند. شرایط سخت زندگی سربازان در سنگرها که تنگ‌هم به‌سر می‌بردند، با بدی تغذیه و بهداشت نامناسب همراه بود، افزایش آسیب‌پذیری به ویروس و گسترش شتابان آن را موجب شدند و همچنین به عفونت‌های باکتریایی پس از آن انجامید. برآورد می‌شود این بیماری‌های عفونت‌زا و همه‌گیر درمجموع به مرگ پنجاه میلیون نفر در سراسر جهان منجر شده است. در طول تاریخ، بیماری‌های مسری اغلب پا به پای نیروهای نظامی در حرکت بوده‌اند و کم و بیش کشته شدن شماری بیشتر از مردم در قیاس با کشته شدگان در نبردها را باعث شده‌اند. ارتباط بین جنگ و تسری بیماری‌ها به‌روشنی مستند شده است. جابه‌جایی‌های انبوه نظامیان و غیرنظامیان اغلب به گسترش بیماری‌ها کمک کرده‌اند. برای نمونه، در طول جنگ داخلی ایالات متحده (۱۸۶۱- ۱۸۶۵/۱۲۴۰-۱۲۴۴) بیماری‌هایی مانند “سرخک”، “اسهال خونی”، و “آبله” به‌دلیل شرایط غیربهداشتی بیشتر از خود جنگ جان مردم را گرفت. به همین ترتیب، در جنگ کریمه (۱۸۵۳-۱۸۵۶/۱۲۳۲-۱۲۳۵) شمار سربازانی که بر اثر “وبا” و “تیفوس” جان‌شان را از دست دادند از آسیب‌ها در میدان‌های جنگ بیشتر بود. “فلورانس نایتینگل”، پرستار و کنشگر اصلاح‌گرای انگلیسی، پس از بازگشت از میدان‌های جنگ کریمه با اوضاع‌واحوالی سخت روبرو شد که او را منقلب کرد. او مشاهده کرد چگونه بسیاری از سربازان به‌دلیل بیماری‌هایی پیشگیری‌پذیر که از بهداشت نامناسب، ازدحام بیمارستان‌ها، و روش‌های ناکارآمد پزشکی ناشی بودند جان‌شان را از دست می‌دهند. نایتینگل در همدستی با همکارانش به اقدامی نوآورانه برای به‌تصویر کشاندن داده‌های موجود دست زد که به‌روشنی نشان می‌داد بهداشت ناکارآمد و نامناسب چگونه به افزایش مرگ‌ومیر در میان سربازان منجر می‌شود. این نگاره‌سازی تأثیرگذار که نرخ مرگ‌ومیر نظامیان و غیرنظامیان را قیاس می‌کرد، داده‌ها را به شکلی روشن و قانع‌کننده به‌نمایش گذاشت. تلاش‌های نایتینگل زندگی و جان‌های بسیاری را نجات داد و در به‌کارگیری شگرد داستان‌سرایی نموداری در حمایت از بهداشت عمومی پیشگام شد.
خطر برای سلامت جهانی
نیازی مبرم و بی‌درنگ به ادغام برنامه‌های سنتی بهداشت عمومی همراه با تلاش‌هایی برای ترویج گره‌گشایی مسالمت‌آمیز درگیری‌ها وجود دارد. پرداختن به هر دوی این‌ها یعنی بیماری‌های همه‌گیر و درگیری‌های ادامه‌دار، برای بهبود سلامت جهانی و عدالت اجتماعی ضروری‌اند. تأکید بر اهمیت گنجاندن راه‌کارهای صلح‌آمیز و سازگاری میان طرف‌های درگیر در تلاش‌های مایه‌کوبی در سرتاسر جهان، بهویژه در منطقه‌های درگیر جنگ که خطر انتقال ویروس در آن‌ها افزایش می‌یابد، بسیار مهم است. سندهای تاریخی و معاصر به‌وضوح نشان می‌دهند جنگ‌ها وضعیتی را به‌وجود می‌آورند که به شیوع بیماری‌های عفونت‌زا یاری می‌رسانند. از “آنفولانزای اسپانیایی” در طول جنگ جهانی اول تا پیدایش دوبارهٔ فلج اطفال در غزه و تهدید مقاومت در برابر تأثیر آنتی‌بیوتیک در اوکراین همگی نشان دهندهٔ این هستند که تأثیر درگیری‌ها بر سلامت عمومی بسیار جانفرسا است. جامعه بین‌المللی باید همیاری‌های انسان‌دوستانه را برای تضمین ایمنی و سلامت جمعیت‌های آسیب‌پذیر در منطقه‌های درگیری‌ها را در اولویت قرار دهد.
جنگ‌ها، بهویژه نسل‌کشی ادامه‌دار فلسطینی‌ها در غزه، باید متوقف شوند. بدون اقدام فوری در برابر جنگ و نسل‌کشی، افزونی اَبَرمیکروب‌ها و ویروس‌های بیماری‌زا که از جنگ‌ها سرچشمه می‌گیرند ممکن است بحران بهداشتی‌ای جهانی از بیماری‌های عفونت‌زا با توانایی تبدیل شدن به بیماری‌ای همه‌گیر را به‌راه اندازد.
به نقل از «نامۀ مردم»، شمارۀ ۱۲۱۷، ۲ مهر
۸ مهر ۱۴۰۳