زنان راه خود را می‌روند
اکنون بار دیگر با بازگشت گشت‌های ارشاد در قالب طرح نور تقابل با زنان شدیدتر شد اما زنان فارغ از افزایش سخت‌گیری‌ها راه خود را ادامه می‌دهند و هرگز به عقب باز نخواهند گشت. همان‌گونه که طی این سال‌ها در برابر زندگی دستوری ایدئولوژیک مقاومت کردند و تحولات عمیق اجتماعی و فرهنگی را رقم زدند…./
سبا قنبری- عضو گروه مطالعات زنان- اردیبهشت ۱۴۰۳
مفهوم «پیشروی آرام» که آصف بیات در تحلیل وضعیت زنان در ایران به کار می‌برد شاید مفهومی انتزاعی به نظر برسد اما کاملا نمودی بیرونی دارد. از ابتدای انقلاب ۵۷ تلاش‌های بسیاری از سوی ساختار سیاسی برای بهنجارسازی زنان براساس تفکر حاکمیت صورت گرفت.
تلاش شد تا زنان در قالب‌های معین و از پیش تعیین‌شده‌ای که عموما در دو مقوله همسری و مادری خلاصه می‌شود قرار گیرند، نحوه رفتار و کردارشان در عرصه عمومی سنجیده و تابع هنجار‌های رسمی باشد و نوع پوشش‌شان نیز نمادی از اسلامی بودن نظام حکمرانی قلمداد شود.
در مقابل اما زنان منفعل نبودند؛ با پیشروی های فزاینده خود خطوط قرمز را تغییر دادند، به محض یافتن روزنه‌ها، مرزهای اجتماعی و فرهنگی را جابه‌جا کردند. کوشیدند تا تاکتیک‌های کنترل‌گری را خنثی کنند. بیات در تحلیل‌های خود عنوان می‌کند که زنان در ایران در فقدان یک حکومت دموکراتیک پاسخگو تنها از طریق مقاومت روزمره و پیشروی آرام اما فراینده می‌توانند فضاهای جدید آزادی را کشف و موانع را دور بزنند. گفتمان‌های مقاومت در حال مبارزه هستند و در مقابل میل به انقیاد گفتمان مسلط، همیشه مقاومت می‌کنند.
بنابراین تلاش همه‌جانبه نظام سیاسی برای کنترل زنان و در مقابل مقاومت‌های فردی اما بی‌شمار از طرف زنان نمونه‌ای از تقابل دوطرفه زنان و حاکمیت طی این سال‌ها بوده است. زنان با کنش‌های روزمره، با ابراز فردیت، با هجوم گسترده به دانشگاه‌ها، با امتناع از ازدواج و فرزندآوری، طلاق گرفتن و به طور کلی تغییر دادن مناسبات جنسی و جنسیتی جامعه در حال برساخت زن جدیدی بودند که در تضاد با تلقی حکومت از زن مطلوب قرار داشت.
زنان با سیاست حضور، خود را از حالت انفعالی در سپهر خصوصی به عنوان عاملانی فعال به عرصه عمومی تحمیل کردند. به نحوی که بیات یکی از دستاوردهای این حضور زنانه را واژگونی تقسیم‌بندی متعارف مرد عمومی و زن خصوصی می‌داند.
در حوزه پوشش نیز زنان ایرانی الگوی خاص خود را در قالب مفهوم بدحجابی خلق کردند. به این صورت که ابتدا مانتوهای کوتاه و سپس جلو‌‌باز جای مانتوهای بلند و مشکی را گرفت. روسری‌های رنگی جایگزین مقنعه‌های بلند و مشکی شد و سانت سانت روسری‌ها عقب‌تر رفت تا جایی که مفهوم بی‌حجابی جایگزین بدحجابی شد. تحولات پوششی نشان از سال‌ها مقاومت افسارگسیخته زنان علیه کنترل سیاسی بدن‌هایشان بوده است. زنان با دستکاری در پوشش درصدد ابراز فردیت و عاملیت خود هستند.
بعد از اعتراضات ۱۴۰۱ این تقابل دوطرفه عیان‌تر شد و زنان جرات و جسارت بیشتری را برای کنار زدن ارزش‌ها و هنجار‌هایی که از یک طرف خطوط قرمز حاکمیت و خانواده‌های مردسالار هستند و از طرف دیگر موقعیت فردی و اجتماعی زنان را تضعیف می‌کنند، پیدا کردند. بخش مدنی جنبش با نافرمانی مدنی زنان در عرصه عمومی ادامه پیدا کرد.
اکنون بار دیگر با بازگشت گشت‌های ارشاد در قالب طرح نور تقابل با زنان شدیدتر شد اما زنان فارغ از افزایش سخت‌گیری‌ها راه خود را ادامه می‌دهند و هرگز به عقب باز نخواهند گشت. همان‌گونه که طی این سال‌ها در برابر زندگی دستوری ایدئولوژیک مقاومت کردند و تحولات عمیق اجتماعی و فرهنگی را رقم زدند.
پ.ن: آصف بیات محقق، نویسنده ایرانی و استاد جامعه‌شناسی دانشگاه ایلینوی آمریکای شمالی است. بیات صاحب آثار ارزنده‌ای مانند «جنبش تهی‌دستان در ایران»، «سیاست‌های خیابانی» و «چگونه مردم عادی خاورمیانه را تغییر می‌دهند» است. عمده پژوهش‌های او در مورد منطقه خاورمیانه و به‌خصوص کشور‌های عربی است.
کانال علمی مطالعات زنان
۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳