یادداشتی به مناسبت سالروز درگذشت زنده‌یاد توران میرهادی
جنگ و صلح توران میرهادی
۱۸ آبان‌ماه ۱۴۰۲ هفتمین سال درگذشت زنده یاد توران‌خانم بود، اما آموزه‌های ایشان و یادشان همواره باقی است. باشد که بیاموزیم در این زمانه‌ی سرد و سخت و پرغصه، غم‌های بزرگمان را به کارهای بزرگ‌تری بدل سازیم….
یکى از پررنگ ترین و پربسامدترین مفاهیمى که در اندیشه زنده یاد توران میرهادى مى‌توان جستجو کرد، مفهوم صلح و در تقابل با آن، مفهوم جنگ است. نگاه توران میرهادى به این دو مفهوم، نگاهى منسجم و نظام‌مند است. چندان که در این نظام اندیشه‌اى، هیچ گذاره‌اى در باب جنگ و صلح را نمى‌توان در تعارض با دیگرى یافت. نگاه توران میرهادى به مفهوم صلح را مى توان برآمده از سه عامل دانست:
۱- تجربه‌هاى زیسته او در کودکى و در ادوار بعدى زندگى، از جمله ارتباط‌های بین فردی و همچنین حضورش در اروپاى بحران زده از جنگ جهانى دوم: دغدغه‌مندی او درباره صلح، حاصل این دوره اخیر است.
۲-دانش او در زمینه روان‌شناسى و تعلیم و تربیت کودکان: آموزه‌هایی چون عدم مقایسه بین کودکان و نفی رقابت بین آنها و …، برآمده از این معارف هستند.
۳- مواجهه مستقیم او با امر فرهنگی به واسطه حرفه آموزگارى (تجربه مدرسه فرهاد) و حضور مستمر در پهنه فرهنگ و ادبیات کودکان(تجربه شورای کتاب کودک).
صلح در منظومه فکرى توران میرهادى، به دو شکل «صلح درون» و «صلح برون» مطرح می‌شود. نقطه عزیمت او در تحلیل صلح درون، بنیانی زیست شناختی و روان شناختی دارد. در این مرحله، کودک -«به ما هو کودک»- فارغ از هر‌گونه ویژگی عارضی و اجتماعی مطرح است: «تلاش مادران این است که محیطی آرام، امن، شاد و اطمینان بخش برای کودک شیرخوارشان فراهم کنند. به این ترتیب، آنها سلامت روانی کودک را پایه گذاری می‌کنند و صلح درون را در او شکل می‌دهند. چنین کودکی دیگر احساس مقابله و احساس جنگیدن برای دریافت کردن را ندارد. او این احساس را ندارد که به شکل‌های مختلف، اعمال زور کند.»
او، صلح درون را مقدمه صلح برون می‌داند و درباره این تقدم می‌گوید: «صلح درون وقتی است که فرد با خودش در آشتی است، احساس می‌کند انسان خوبی است، خوب کار می‌کند. نسبت به دیگران احساس محبت می‌کند و به آنان کمک می‌کند… به این ترتیب او صلح درون خود را به جامعه‌اش تعمیم می‌دهد.»
تعمیم صلح درون به صلح برون در این اندیشه، به معنای ضرورت یک زندگی همواره هموار و عاری از هر گونه مشکل نیست. حس امنیت درونی کودک نه از این نوع زندگیِ غیرممکن که از تجربه‌های کودک در مواجهه با مشکلات بر می‌خیزد. حس امنیت در خلا شکل نمی‌گیرد، بلکه از متن زندگی و از دل تجربه‌ها و روابط اجتماعی بیرون می‌آید. صلح؛ «بودنی از نوع دیگر» طلب می‌کند. مواجهه با غم، مثال ژرفی است که از متن زندگی توران میرهادی برخاسته است: «آدمی به دو گونه می‌تواند با رنج روبرو شود: یک گونه‌اش این است که زیر بار غم خرد شود و نتواند با آن مقابله کند و گونه دیگرش این است که از غم نیرو بگیرد. یعنی غم زمینه‌ای شود برای تبدیل شدن به یک نیروی بزرگ که می‌توان با آن چیزی ساخت… این بودن نوع دوم، بودن از نوع دیگر است.»
او در بحث تعمیم صلح درون به صلح برون، به مفهوم «فرهنگ»، در معنایی ناظر بر تمام روابط انسانی می‌رسد و می‌گوید: «صلح بیرون ابعادش فوق العاده وسیع است و شامل جامعه‌های گوناگون، ملت‌های مختلف و فرهنگ‌ها و دین‌های متفاوت می‌شود… فرهنگ واژه‌ای است که مسائل زیادی را در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر شامل تمام ابعاد روابط انسانی می‌شود و در کل زندگی هر انسانی را تحت الشعاع قرار می‌دهد… فرهنگ صلح از صلح فرد با خودش آغاز می‌شود و سپس کل جامعه بشری را در بر می‌گیرد و تا رابطه انسان با کائنات گسترش پیدا می‌کند.»
صلح در اندیشه توران میرهادی با کودکی و حس امنیت درونی او آغاز می‌شود. اما این بنیان زیست شناختی و روان شناختی، در ادامه فرایندِ تعمیم و شکل گیری صلح بیرون، بنیانی جامعه شناختی پیدا می‌کند و از این رو کنش صلح ورزی بدل به تلاشی بامعنا می‌شود: «هر چه در توان هست، باید برای ایجاد این صلح تلاش کرد. این خیال که صلح خود به خود ایجاد می شود، خیالی واهی است.»
مفهوم متقابل صلح، یعنی جنگ نیز در اندیشه او، منسجم و نظام‌مند است. همان گونه که صلح با حس امنیت درونی کودک آغاز می‌شود، جنگ نیز با تَرَک برداشتن این حس شروع می‌شود. «کودکی که نمی‌داند آیا غذا خواهد داشت یا نه، کسی مراقبش هست یا نه، احساس امنیت نمی‌کند. طبیعی است که در این حالت صلح درون وی رشد نمی‌کند.» فقدان صلح درون نیز همچون وجود آن، قدرت تعمیم دارد و به تدریج خود را در ساحت‌های بیرونی و در ساختار های کلان اجتماعی همچون جنگ افروزی قدرت‌ها نشان می‌دهد.
جنگ و صلح توران میرهادی با کودکی گره خورده و در هم تنیده است. در این نگاه، جنگ با ندیدن و صلح با دیدن کودکی آغاز می شود و دیدن کودکی، آغاز صلح است و پایان جنگ.
#شورای_کتاب_کودک
برگرفته از کانال تلگرامی مامان توران
۱۹ آبان ۱۴۰۲