عنوان کتابی است نوشتهٔ مِری دیویس، استاد تاریخ کارگری در دانشگاه لندن؛ صدمین سالگرد انقلاب روسیه توجه زیادی را به خودش جلب کرده است، که البته همهٔ این توجه‌ها هم سودمند و روشنگر نیست. در این میان، جنبه‌ای از هر دو انقلاب سال ۱۹۱۷ روسیه (فوریه و اکتبر) که تقریباً به طور کامل نادیده گرفته شده است، موضوع نقش زنان در آنهاست…

***********

صدمین سالگرد انقلاب روسیه توجه زیادی را به خودش جلب کرده است، که البته همهٔ این توجه‌ها هم سودمند و روشنگر نیست. در این میان، جنبه‌ای از هر دو انقلاب سال ۱۹۱۷ روسیه (فوریه و اکتبر) که تقریباً به طور کامل نادیده گرفته شده است، موضوع نقش زنان در آنهاست.
دیدگاه پذیرفته شدهٔ عمومی این است که زنان روسیه فقط دوبار در سال ۱۹۱۷ چهره‌ای از خود نشان دادند. بار اوّل در پتروگراد در روز ۲۳ فوریه به منزلهٔ طلایه‌داران انقلابی که به استقرار دولت موقت منجر شد. و بار دوّم، در روز ۲۵ اکتبر که زنان بورژوای جزو گردان مدافع کاخ زمستانی، محل استقرار دولت موقت، در مقابل یورش بلشویک‌ها نقشی ارتجاعی بازی کردند.

البته هر دو این وقایع رخ داده است،‌ امّا اینکه از روی بی‌توجهی یا سُستی فقط به این دو مورد در مورد نقش زنان در انقلاب روسیه اشاره و بسنده شود، ادا کنندهٔ حق مطلب دربارهٔ نقش بی‌اندازه مهم زنان در سراسر روند انقلابی به مثابه «ماماهای انقلاب» (عنوان کتابی به همین نام از جِین مک‌دِرمید و آنا هیلیار) نخواهد بود. زنان در هنگام زایش انقلاب حاضر بودند و در مرحله‌های پایانی زایش نیز نقشی قاطع داشتند. به‌علاوه، زنان در دفاع از انقلاب در جریان جنگ داخلی [با ضد انقلاب] در سال‌های ۱۹۱۹- ۱۹۲۰ نیز نقشی حیاتی داشتند.
برای اینکه بتوان اهمیت نقش زنان را بهتر فهمید، لازم است که به انقلاب ۱۹۰۵ روسیه بازگردیم، یعنی زمانی که با تشکیل »اتحادیهٔ برابری زنان« جنبش طرفدار حقوق زنان (فمینیستی) پا به عرصهٔ مبارزه گذاشت. این سازمان نیز مانند بسیاری از سازمان‌های مشابه آن زمان در اروپا، فعالیتش متمرکز بر حق رأی زنان، و به طور عمده متشکل از زنان بورژوا بود. امّا کلارا زتکین در آلمان درک می‌کرد که زنان در طبقات متفاوتی جای می‌گیرند و به همین علّت هم او ضرورت مبارزهٔ زنان طبقهٔ‌ کارگر برای حقوق خاص خودشان را تشخیص می‌داد. او در کنفرانس زنان انترناسیونال (بین‌الملل) سوسیالیستی که در سال ۱۹۰۷ برگزار شد، چنین گفت: »تضادهای طبقاتی مانع از اتحاد احتمالی زنان زحمتکش با جنبش طرفدار حقوق زنان بورژوا است. این بدان معنا نیست که زنان زحمتکش، فعالان زن بورژوا را از خود می‌رانند، ولی به شرط آنکه این فعالان در مبارزه برای کسب حق رأی برای همه زنان، در مبارزه با دشمن مشترک در جبهه‌های گوناگون در کنار زنان زحمتکش بایستند.« در روسیه، پیام کلارا زتکین را زنانی مثل کنکوردیا ساموئیلاوا، الکساندرا کولونتای، و بسیاری زنان دیگر که در سال ۱۹۰۷ »مرکز یاری متقابل زنان زحمتکش« را ایجاد کردند، به گوش جان شنیدند. هدف از ایجاد این مرکز، گستراندن اندیشه‌های سوسیالیستی در میان زنان طبقهٔ کارگر، ترغیب زنان به پیوستن به سندیکاهایی که در آن زمان فرصت فعالیت قانونی یافته بودند، و نیز اطمینان حاصل کردن از این بود که جنبش سوسیالیستی به نادیده گرفتن مسائل زنان ادامه ندهد.
روز جهانی زن اگرچه در سال ۱۹۱۰ [در کنفرانس بین‌المللی زنان زحمتکش در کپنهاگ، دانمارک] به تصویب رسید، ولی بزرگداشت این روز در روسیه برای نخستین بار در سال ۱۹۱۳ برگزار شد. لنین فعالانه از کار تبلیغاتی و تشکیلاتی در میان زنان زحمتکش پشتیبانی می‌کرد و جزو کسانی بود که برای انتشار نشریهٔ تازه‌ای به نام رابوتنیتسا (به معنای کارگر زن) کوشید. نخستین شمارهٔ این نشریه در سال ۱۹۱۴ منتشر شد. شعله‌ور شدن جنگ جهانی اوّل در آن سال، عامل ترمز کنندهٔ عمده‌ای در فعالیت‌های جنبش کارگری بود، و در روسیه و دیگر کشورهای اروپا منجر به برجسته‌تر شدن اختلاف نظر و تفرقهٔ چپ و راست میان سوسیالیست‌ها شد. در روسیه، که حزب سوسیال دموکرات کارگری پیش از آن در سال ۱۹۰۳ به دو جناح اکثریت (بلشویک) و اقلیت (مِنشویک) تقسیم شده بود، این اختلاف بسیار آشکار بود. امّا حمایت منشویک‌ها از جنگ در حالی که بلشویک‌ها سیاست مردمی ضد جنگ را دنبال می‌کردند، این تفرقه را بیش از پیش به طور آشتی‌ناپذیری تلخ کرده بود. موضوع حمایت از جنگ در مقابل مخالفت با جنگ، جدایی طبقاتی در جنبش از هم گسیختهٔ زنان را نیز بیش از پیش شدّت بخشید و برجسته‌تر کرد. جنبش بورژوایی طرفدار حقوق زنان روسیه از جنگ حمایت کرد- همان‌طور که در بریتانیا، جنبش زنان زیر رهبری اِمِلین پانک‌هِرست از جنگ حمایت کرد- در حالی که زنان زحمتکشی که زنان بلشویک روی آنها نفوذ داشتند، به طور روزافزونی با جنگ مخالفت می‌کردند.
در سال ۱۹۱۷، شمار بزرگی از زنان در کارخانه‌ها کار می‌کردند، چه برای پُر کردن جای مردانی که به جنگ رفته بودند، و چه برای تولید مهمات جنگی. در روز ۲۳ فوریهٔ ۱۹۱۷ (۸ مارس به تقویم میلادی امروزی)، زنان روسیه با برگزاری تظاهراتی عظیم و دست زدن به اعتصاب، روز جهانی زن را برگزار کردند. روزنامهٔ بلشویکی پراودا نوشت که این حرکت زنان منجر به انقلاب شد: »نخستین روز انقلاب، روز زن بود… زنان سرنوشت سربازان را تعیین کردند؛ به پادگان‌ها رفتند، با سربازان حرف زدند، و سربازان به انقلاب پیوستند… زنان، ما به شما درود می‌فرستیم!« امّا برخلاف دیدگاه رایج و سُنّت شده، این حرکت زنان فقط آغاز مشارکت زنان زحمتکش در روند انقلابی بود، اگرچه برای طرفداران بورژوای حقوق زنان، این آخر خطر بود. اینان سرسختانه از دولت موقت جدید، نخست به رهبری لِووف و پس از آن کرنسکی، حمایت می‌کردند، و اگرچه هنوز برای حق رأی مبارزه می‌کردند، خواست اصلی آنها »جنگ تا پیروزی« بود. »گردان زنان« که برای جنگیدن با آلمان‌ها و بلشویک‌ها تشکیل شد، از میان همین زنان طرفدار جنگ شکل گرفت. اِمِلین پانک‌هِرست وقتی در ژوییه ۱۹۱۷ به روسیه سفر کرد تا از کرنسکی بخواهد که در جنگ بماند، با زنان عضو این گردان‌ دیدار کرد. امّا کارگران زن با جنگ، دولت موقت، و با این گمان که زنان بورژوا می‌توانند از جانب آنها سخن بگویند، کاملاً مخالف بودند. به این ترتیب بود که اعتصاب، حتّی در میان کارگران شاغل در خدمات که متشکل کردن آنها دشوار بود، ادامه یافت. برای مثال، کارگران لباس‌شویی به رهبری سوفیا گونچارسکی بلشویک، در ماه مارس ۱۹۱۷ به مدّت چهار هفته اعتصاب کردند. ماه بعد، در آوریل ۱۹۱۷، صدهزار تن از همسران سربازان دست به راه‌پیمایی و تظاهرات زدند و خواستار سهمیهٔ بهتر [کالا] و پایان دادن به جنگ شدند. الکساندرا کولونتای برای تظاهرکنندگان صحبت کرد.
بلشویک‌ها سخت در میان زنان کارگر کار تبلیغی و تهییجی می‌کردند و انتشار مجدد نشریهٔ رابوتنیتسا که چند شماره در هر ماه، و هر شماره در حدود ۴۰ تا ۵۰ هزار نسخه منتشر می‌شد، به این امر کمک بسیاری می‌کرد. نادِژنا کروپسکایا [همسر لنین] و اینِسا آرماند [کمونیست روس فرانسوی‌تبار] جزو هیئت تحریریهٔ این نشریه بودند.
کارگران زن در مخالفت با کودتای کورنیلوف در ماه اوت ۱۹۱۷ نیز بسیار فعال بودند: در ساختن سنگرها شرکت داشتند و از طریق »خواهران سرخ« کمک‌رسانی پزشکی به آسیب دیدگان را سازمان‌دهی کردند. ساموئیلاوا در ماه سپتامبر آن سال نخستین کنفرانس رسمی زنان کارگر را سازمان‌دهی کرد که پس از انقلاب اکتبر دوباره برگزار شد. در جریان انقلاب اکتبر و پس از آن، زنان بسیاری به »گارد سرخ« پیوستند، چه برای رزمیدن با دشمن، و چه برای انجام دیگر وظایف انقلابی.
یکی از نخستین فرمان‌های دولت سوسیالیستی پس از انقلاب اکتبر، »آیین‌نامهٔ ازدواج و خانواده« (اکتبر ۱۹۱۸) بود که خود گواهی است بر اهمیتی که از همان دورهٔ انقلابی به نقش زن داده می‌شد. این فرمان چکیده‌ای از بینش انقلابی نسبت به مناسبات اجتماعی بر پایهٔ برابری زنان بود.
نقش زنان در انقلاب روسیه را لنین به بهترین وجهی خلاصه کرد. او در گفتگویی با کلارا زتکین در سال ۱۹۲۰ گفت: »کارگران زن در انقلاب عملکرد باشکوهی داشتند. ما بدون آنها پیروز نمی‌شدیم.«
اکنون، ۱۰۰ سال پس از آن روزها، این گفتهٔ لنین برای ما باید یادآوری بارزی از نقش انقلابی زنان باشد.

به نقل از «نامۀ مردم»، شمارۀ ۱۰۲۱ـ ۳۰ اسفندماه ۱۳۹۵

نظرات بسته است