«بیش از ۱۶۸ میلیون کودک و نوجوان در سراسر جهان، به دلیل فقر و برای گذران زندگی خود و خانواده‎هایشان، ناگزیر به کار مزدوری هستند. به استناد آمارهای یونیسف و سازمان بین المللی کار، ۱۲۰ میلیون نفر از کودکان کار کمتر از پانزده سال دارند و ۸۵ میلیون نفر از آنان در بخش‌هایی کار می‌کنند که برای وضعیت جسمی و روحیشان خطرناک محسوب می‌شود؛ برای نمونه در کارگاه‌های پارچه‌بافی در بنگلادش، مزارع کاکائو در ساحل عاج، معادن طلای بورکینا فاسو؛ اشتغال در کارخانه ها، معادن، بارها، یا در مراکز خوشگذرانی و فحشا و قاچاق مواد مخدر…

همچنین تخمین زده می‌شود که پانزده میلیون کودک و نوجوان در بخش خدمات خانگی به خدمتکاری و پادویی اشتغال دارند که بخش بزرگی از آنان دختربچه ها هستند. مشخصه های کار کودکان در بخش کار خانگی عبارت از طولانی بودن مدت کار، اعمال خشونت از سوی کارفرما، و آزار و اذیتهای جنسی است.“ در این نوشته به چگونگی شکل گیری کار مزدوری کودکان در اروپا، مبارزاتی که علیه استثمار کودکان و برای حمایت از آنان انجام گرفته است، و نگرشهای متفاوت درباره کار کودکان پرداخته میشود.

کار کودکان پدیدهای نوظهور و تنها متعلق به عصر کنونی نیست و همواره در شکلهای متفاوتی در بافت طبیعی زندگی روزمره انسانها تنیده بوده و هم اکنون نیز در بسیاری از کشورهای جهان رایج است. کار کودکان محصول فقر، نابرابریهای فزاینده اجتماعی، و تمرکز ثروتهای طبیعی و اجتماعی در دست گروههای قدرتمند معدود، و توزیع ناعادلانه ثروت در جهان است. شکل و میزان کار کودکان همواره یکسان نبوده و متناسب با تحول صورتبندیهای اجتماعی متحول شده و شکل آن، به تدریج، از همکاری کودکان در سیستم های خویشاوندی، به کار مزدوری کودکان در ساختارهای پیچیده سسیستم سرمایه داری تغییر یافته و کیفیت نوینی پیدا کرده است. از اینرو، تا پیش از دوره صنعتی شدنِ تولید و شکل گیری مناسبات سرمایه داری، کار کودکان را به عنوان مسئله ای اجتماعی در افکار عمومی و ادبیات موضوعبندی نمیکردند. چرا که جایگاه و وضعیت کودکان در گذر تاریخ ثابت و یکسان نبوده و، متناسب با تغییر شکل بندی های اقتصادی ـ اجتماعی، تحول افکار و گسترش آگاهی عمومی، رشد فرهنگ مهرورزی، و اهمیت پیدا کردن آموزش در جوامع انسانی، پیوسته دگرگون شده است. به بیانی دیگر، جایگاه و رویکرد اجتماعی به کودک در جامعه های مختلف و در دوره های تاریخی، متناسب با چگونگی ارزیابی جامعه از کودک و تعریف کودکی در هر عصر است. چگونگی واکنش اجتماعی به وضعیت کودکان از سویی به میزان آگاهی هر جامعه نسبت به اهمیت رشد و آموزش کودکان، و از سوی دیگر به رشد حساسیت و تلطیف احساسات انسانی نسبت به کودکان بستگی دارد.

کشف کودکی

کودک، کودکان، کودکی در شمار موضوع های مهم و جذاب عصر ما محسوب میشوند. در اغلب مباحث اجتماعی، سیاسی، و فرهنگی به بهبود وضعیت زندگی، رشد، آموزش، حقوق، و سعادت عمومی کودکان نیز پرداخته می‌شود. هر روزه در مجامع و رسانه ها درباره تربیت کودک، روانشناسی کودک، آموزش کودک، تغذیه کودک، سلامت کودک، و آینده کودک بحث و بررسی و برنامه ریزی می شود. مهرورزی، مراقبت، و احساس مسئولیت نسبت به کودکان یکی از شاخص های اجتماعی و اخلاقی جوامع مدرن به شمار میآید. این شاخص اخلاقی و اجتماعی امری ثابت، همیشگی، و جهانشمول نبوده، و در روند تاریخ شکل گرفته و مدام متحول شده است. همچنین تحول آگاهی و اخلاق بشری درباره کودک و کودکی، متناسب با تحولات اجتماعی و تثبیت حقوق انسانی بوده و بنابراین در همه جوامع بشری یکسان و هماهنگ پیش نرفته و به واقعیت تبدیل نشده است. از اینروست که کودکان بسیاری همچنان در عصر و جهان کنونی در فقر و گرسنگی به سر میبرند، امکان آموزش و رفتن به مدرسه را ندارند، جسم و جانشان بر اثر خشونت خانگی و خشونتهای اجتماعی مجروح است، و جنگ و بیخانمانی به روند زندگی روزمره آنان تبدیل شده است.
فیلیپ آریس (Philippe Ariès)، مورخ فرانسوی پیرو مکتب تاریخنگاری آنال، در جمعبندی مطالعاتی گسترده که در فاصله سده های چهاردهم تا شانزدهم انجام شده اند، مطرح میکند که در جوامع پیشامدرنِ فرانسه و انگلستان درک روشنی از کودکی به عنوان مرحله ای ویژه در زندگی و رشد کودکان و تربیت کودکان وجود نداشته است. فیلیپ آریس که در ۱۹۶۰ نتایج کار پژوهشی خود درباره مسئله کودکی را در کتابی زیر عنوان تاریخ کودکی به انتشار رساند، بر این باور بود که کودکان در عصر پیشامدرن چون «بزرگسالان کوچک» فهمیده میشدند. محدوده خصوصی و قواعد رفتاری و تربیتی جداگانه ای برای کودکان تنظیم نشده بود. بزرگسالان با آنان مانند حیوان های کوچک خانگی بازی میکردند. کودکی فقط دوره کوتاه پیش از دندان درآوردن را دربر میگرفت و هفت سالگی پایان کودکی محسوب میشد. سپس این بزرگسالان کوچک به طور طبیعی وارد شبکه همکاری در مناسبات خویشاوندی میشدند و حتی مجاز به انتخاب زوج بودند و ارزش گذاری کودکان بر اساس میزان مفید بودن آنان انجام میگرفت.
ژانژاک روسو، متفکر فرانسوی، نخستین کسی بود که در اثر نبوغ آسای خود امیل (۱۷۶۲)، به تجزیه و تحلیل کودکی به عنوان مرحله تعیین کننده ای که باید مورد توجه و مراقبت آگاهانه قرار بگیرد، پرداخت. روسو در مقدمه کتاب امیل مینویسد:
„مردم روحیه کودکان را نمیشناسند، با افکار غلط خود هرچه بیشتر مطالعه میکنند بیشتر اشتباه میکنند. عاقلترین آنها بیشتر به آنچه که بزرگسالان باید بدانند توجه دارند و به هیچوجه متوجه نیستند که کودکان چه چیز را میتوانند یاد بگیرند. این اشخاص همیشه در کودکان خصوصیات بزرگسالان را جست وجو میکنند و هیچ فکر نمیکنند که طفل قبل از اینکه بالغ شود، چه روحیه ای دارد. “۱

امیل داستان پسربچه پنجساله ای است که، پس از مرگ پدرش، زیر نظر یک مربی تربیتی بزرگ میشود. ژانژاک روسو در رساله وزین خود مباحث بیسابقه و تأمل برانگیزی را درباره روش تربیتی عاری از زورگویی/ بدون اتوریته برای کودکان طرح میکند. تا آن زمان، درک شایسته ای از هستی کودک وجود نداشت.
کودکی به عنوان یک دوره معیّن زندگی، در جریان تحولات اجتماعی و فرهنگی ای که در جوامع اروپایی به وجود آمد، کشف شد و اهمیت و معنای دیگری یافت. تصور اینکه کودک برای زندگی در جامعه به تربیت و آموزش نیاز دارد، در دوران تحولات روشنگرانه سده های هجدهم و نوزدهم شکل گرفت. در حقیقت کودکی فرزند دوران روشنگری بود و در متن آن، به قول هان هندریک واندِنبِرگ Han Hendrik van den Berg روانشناس هلندی، «کودک، کودک شد».
نکته کلیدی در پژوهش های فیلیپ آریس تعریف کودکی به عنوان فرایندی تاریخی و قابل تحول است. کودکی برساخت های اجتماعی و قابل تغییر است، نه پدیده ای انسانشناسانه و جهانشمول. گرچه نقدهای زیادی بر کتاب تاریخ کودکی نوشته شده است، اما تز اصلی کتاب، «تحول مفهوم و جایگاه اجتماعی کودکی در طول تاریخ»، همچنان از استحکام تجربی و پژوهشی برخوردار است.

کودکان، بزرگسالان کوچک در جامعه متکی بر مناسبات زمینداری

در ساختارهای اجتماعی فئودالی هستی انسانها قویاً به یکدیگر وابسته است. کشت و کار، آبیاری، جمع آوری محصول، دامداری، خانهسازی، و صنایع دستی خانگی اساساً از طریق کار دسته جمعی و مشارکتی امکانپذیر میشود. برای فرد و رشد فردیّت در این سیستم، فضا و امکانهای کافی وجود ندارد. فرد و کار فردی در جمع و کار جمعی معنا پیدا میکند. کودکان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. آنها به خانواده بزرگ تعلق دارند. از بدو تولد در بافت اجتماعی متکی بر وابستگی، همبستگی، و همکاری رشد میکنند و در ساختار موجود تنیده میشوند. کودکان در این سیستم بزرگسالان کوچکی هستند که به ویژه از زاویه نیروی کار آینده و برای دوران ضعف و کهولت اعضای خانواده اهمیت بسیاری دارند و قرار است، به اصطلاح، عصای دوره پیری و کوری پدر و مادر شوند.
کار زودرس کودکان در اقتصاد کشاورزی محصول کمبود و تنگناهای اقتصادی است و نه سودآوری مطلق. در دوران سلطه این نوع اقتصاد تصوری از واقعیت کودکی و نیاز کودکان به مراقبت و آموزش وجود نداشت. البته در خانواده های نجبا و اشراف زمیندار، به همکاری کودکان در مطبخ، روی زمین های کشاورزی، یا مراقبت از حیوانات نیازی نبود. این کودکان در دامان دایه ها و ندیمه ها «نازپروده» میشدند و متناسب با زمانه به پسران فنونی چون سوارکاری و به دختران آداب خانه داری و گلدوزی میآموختند. کار کودکان در دوره قبل از صنعتی شدن بدون دستمزد و مستقیماً در خدمت منافع خانواده بزرگ بود؛ کارهایی مانند تعمیر خانه، برداشت محصول، نگهداری از دام ها، نظافت و آشپزی، و نگهداری کودکان کوچکتر در چارچوب خانواده.

کار مزدوری کودکان در مناسبات سرمایه داری

از اواخر قرن هجدهم در اروپا، همزمان با شکوفایی انقلاب صنعتی در انگلستان، رقابت سختی میان سرمایه داران نوپای کشورهای اروپایی برای هماوردی با سرمایه داری پیشقراول انگلستان درگرفت. یکی از رازهای این پیروزی جایگزینی دوک های نخریسی یکنفره با ماشینهای صنعتی نخریسی بود که با نیروی زغالسنگ کار میکردند. این پیشرفت صنعتی نه تنها به افزایش تولید کالاهای کمیاب منجر شد، بلکه نیاز به نیروی کار در کارگاههای صنعتی را نیز گسترش داد. از آنجایی که کار کردن در کارگاه های صنعتی مستلزم نیروی بدنی قابل توجهی نبود، صاحبان صنایع در آلمان، برای کسب سود بیشتر، به استفاده از نیروی کار زنان و کودکان، که دستمزد کمتری دریافت میکردند، روی آوردند. استفاده از نیروی کار ارزان زنان و کودکان به کاهش دستمزدها و بیکاری مردان کارگر منتهی شد. کار زنان و کودکان برای بقای بسیاری از خانواده ها اجتناب ناپذیر بود و بنابراین هیچگونه مخالفتی با کار کودکان بروز نمیکرد.
بهره جویی از کار کودکان حد و مرزی نمیشناخت. صاحبان صنایع در برخی از نواحی صنعتی آلمان کودکان را به شانزده ساعت کار روزانه وادار میکردند. کودکان در اثر فشار کار، فقدان امکانات بهداشتی، و تغذیه نامناسب مدام بیمار میشدند و میزان مرگ و میر آنان مدام افزایش پیدا میکرد. ۲
فردریش انگلس در کتاب وضعیت طبقه کارگر در انگلستان که در سال ۱۸۴۵ منتشر شد، مطالعات و مشاهدات عینی خود را در سال های اقامتش در منچستر (۱۸۴۲ تا ۱۸۴۴) از معادن و کارخانه های صنعتی شهرهای مختلف انگلستان جمع آوری کرده است. او درباره کودکان کارگر مینویسد:
„در معادن آهن و زغال سنگ کودکان چهار، پنج، و شش ساله هم کار میکنند. البته اکثریت کودکان بیش از هشت سال دارند. از آنان برای جمع آوری و حمل و نقل مواد تولیدی که از منافذ و شکستگی های دستگاه تولید خارج میشوند، استفاده می کنند. همچنین مسئولیت باز و بسته کردن دروازه هایی که بخش های مختلف معدن را از یکدیگر جدا میکنند، برعهده آنها میگذارند تا هنگام عبور کارگران معدن و حمل و نقل مواد تولیدی در راهروهای معدن دروازه ها را باز کنند. مراقبت از این دروازه ها را معمولاً به کوچکترین کودکان میسپارند و وادارشان میکنند که دوازده ساعت در روز، تک و تنها، در گوشه ورودی تنگ و تاریک و نمناک به نگهبانی بنشینند. حمل و نقل زغالسنگ و آهن کار بسیار شاقی است. کودکان این مواد را در گاری های بدون چرخ تلمبار میکنند و روی زمین های سنگلاخ، پرگل و لای، سربالایی های تند، و از میان درهای تنگی که برای عبور از آنها، ناگزیر به خزیدن روی دست ها و پاهایشان میشوند، با زحمت هُل میدهند…
برای چنین کار دشواری، کودکان بزرگتر و دختران ۱۸ تا ۲۱ساله را به کار می گمارند. زمان کار متداول یازده تا دوازده ساعت و گاه طولانیتر است. زمان کار در اسکاتلند چهارده ساعت است. در بسیاری موارد کارگران را مجبور میکنند که دو برابر زمان تعیین شده کار کنند، به گونه ای که تمامی کارگران ۲۴ ساعت و به کرات ۳۶ ساعت مداوم، در اعماق زمین کار میکنند. زمان ثابتی برای صرف غذا وجود ندارد. به گونه ای که کارگران، آنگاه که گرسنه اند و فرصت دارند، با شتاب غذایشان را میخورند. کودکان و جوانان کارگر که در بخش حمل و نقل زغالسنگ و آهن به کار گماشته شده اند، از خستگی عمیق و بی وقفه رنج میبرند. این کارگران خردسال، به محضی که به خانه میرسند، خودشان را روی زمین سنگی مقابل اجاق پرت میکنند و بلافاصله، بدون غذا و با شکم گرسنه، به خواب میروند. والدین این کودکان آنها را می شویند و به رختخواب میبرند. گاه در راه بازگشت به خانه از فرط خستگی بر زمین میافتند و از هوش میروند. شبانگاه والدینشان به جست و جوی آنان میروند و فرزند خفته شان را در کنار کوچه و خیابان پیدا میکنند. بیشتر این کودکان تمامی یکشنبه را در رختخواب میمانند تا شاید فرسودگی یک هفته کار را از تنشان بیرون کنند. فقط معدودی از این کودکان به مدرسه و کلیسا میروند. آموزگاران مدرسه همواره از خواب آلودگی و بی تفاوتی این شاگردان اظهار نارضایتی میکنند. دختران کارگر هم وضعیت بهتری ندارند و به خشن ترین شکلی به کار کشیده میشوند.“ ۳

اولیور تویست و کوزت: نمایندگان کودکان کار در ادبیات اروپا

گسترش صنعتی شدن تولید بیکاری و فقر کارگران و زحمتکشان را در پی داشت. افزایش کار کودکان به رشد بیسوادی، افزایش اختلال های جسمی و روحی، و گسترش جرم و جنایت در میان آنان منجر شده بود. رمانِ اولیور تویست، به قلم چارلز دیکنز، که از فوریه ۱۸۳۷ تا آوریل ۱۸۳۹ در مجله Bentley’s Miscellany منتشر میشد، از چنین شرایطی الهام گرفته و وضعیت مصیبت بار کودکان فقیر و کارگر را در مرکز توجه قرار میدهد. چارلز دیکنز در سیزده سالگی، پس از به زندان افتادن پدرش در اثر قرض و ورشکستگی، برای تأمین مخارج خانواده اش سالها ناگزیر به کار کردن در یک کارخانه کفش سازی شد. دیکنز رنجهای کودکی خود را در کاراکتر اولیور تویست ترسیم کرده است. اولیور تویست کودکی یتیم است که از هنگام تولد در پرورشگاه بزرگ شده است. در نُه سالگی او را به نوانخانه میفرستند تا خودش نانش را به دست آورد. مسئول نوانخانه، اولیور را برای کارگری به مردی تابوت ساز میفروشد. زندگی پررنج اولیور مدام دشوارتر و رنج بارتر میشود. هیچگونه رحم و شفقتی نسبت به این کودک نحیف و دردمند روا نمی دارند. همه جزییات داستان با پژوهشهای فیلیپ آریس انطباق دارد، وجدان عمومی نسبت به کودک و کودکی حساسیت ویژه ای ندارد.
„شب هنگام خانم ساوربری، همسر تابوت ساز، اولیور را به رختخوابی کوچک و فرسوده که در گوشه کارگاه تابوت سازی قرار داش، هدایت میکند. هوای کارگاه خفه و مرطوب است و بوی جسدهای مردگان را میدهد. اولیور در تنهایی و تاریکی شب، سنگینی عجیبی بر قلبش احساس میکرد. آرزو میکرد که به جای این تختخواب در یکی از تابوت ها به خواب ابدی فرو میرفت و علف روی تابوتش میرویید. ۴ او وقتی که از همه سو زیر جرح و ستم قرار میگیرد، ناله کنان زمزمه میکند:
هیچوقت کسی تشویقم نکرد. کسی دستم را نگرفت. تر و خشکم نکرد، و هرگز نگفت دوستم دارد. امید برایم واژه ای غریبه بود، تا چه برسد به واژه های امید به آینده! کدام آینده؟ به یاد میآورم روزهایی را که خیلی بچه بودم اما مثل همه، مجبور بودم کار کنم. هروقت از کنار کلیسایی میگذشتم می ایستادم، انگشتانم را به هم قلاب میکردم و با چشمانی بسته به سینه میفشردمشان و تندتند، کولی وار، جمله های درست و غلطی را سر هم میکردم و رو به خدا میگفتم: خدایا نمیشه تو زودتر از مرده شورا بیایی و منو ببری پیش خودت؟ میبینی که اینجا چه زندگی گهییه! “۵

ویکتور هوگو در رمان جاودانه خود، بینوایان (۱۸۶۲)، به تشریح بی عدالتی های اجتماعی و فقر و فلاکت در جامعه فرانسه که برای صنعتی شدن خیز برداشته است می پردازد. یکی از شخصیت های بسیار جذاب رمان بینوایان دختربچه ای به نام کوزت است. فانتین، مادر کوزت، زن جوان و زیبایی است که در اثر فقر و بیکاری ناگزیر میشود دختر خردسالش را به خانواده ای مسافرخانه دار، ساکن حومه پاریس، بسپارد تا خود بتواند برای گذران زندگی به کارگری برود. خانواده حریص و سنگدل تناردیه که به بهانه مراقبت از کوزت مدام پول بیشتری از فانتین طلب میکنند، از کودک با بیرحمی بیگاری میکشند، مدام سرزنش و تحقیرش میکنند، و به هر بهانه ای کتکش میزنند. خوشوقتی کوزت در لحظاتی است که همه کارهای مسافرخانه انجام شده است و خانم تناردیه وجود او را فراموش کرده است. او، در این لحظات کوتاه، به گوشه ای از آشپزخانه بزرگ میخزد، و در روشنایی اجاق، برای دختربچه های اربابش، جوراب پشمی می بافد. بهره کشی از کودک، همراه با خشونت، در صحنه علنی مسافرخانه انجام میگیرد، ولی حساسیت و همدردی مسافران را برنمی انگیزد. کار کودکان در متن جامعه قرن نوزدهم فرانسه، هنجاری رایج و پذیرفته است:
„کوزت بالا میرفت، پایین میآمد، می شُست، پاک میکرد، چنگ میزد، میروفت، میدوید، جان میکند، نفس نفس میزد، چیزهای سنگین را جابه جا میکرد، و با آنکه بسیار ضعیف بود، کارهای بزرگ و دشوار انجام میداد. نسبت به او هیچ رحمی در کار نبود. خانمی بیدادگر و آقایی زهرآگین داشت. […] کودک بیچاره در همه حال اطاعت میکرد و ساکت بود. […] کوزت هرچند بیش از هشت سال نداشت، اما در این مدت کوتاه چندان رنج برده بود که پیوسته، با وضع محنت آلود پیرزنان، دستخوش رویا بود. پلک یک چشمش از یک ضربت مشت که زن تناردیه به او زده بود، سیاه شده بود که همین سیاهی گاه به گاه زن تناردیه را وامیداشت تا با خود بگوید: چقدر زشته با این کفگیرک روی چشمش! “۶

ممنوعیت کار کودکان در اروپا، محصول ۱۵۰ سال مبارزه سیاسی ـ اجتماعی

در اثر وضعیت فاجعه بار سلامتی کودکان صداهای مخالفی در انتقاد به ابرقدرتیِ ماشین‌ها و فشار بی‌رحمانه بر کودکان کارگر شکل میگرفت و به تدریج توجه مقامات دولتی را به خود جلب میکرد: ضعف بدنی، اختلال های رشدی، بیماری های دهان و دندان، ضعف بینایی و شنوایی، کم غذایی، بیماری سل، و دیگر بیماریهای واگیردار در میان کودکان مدام گسترش مییافت. در یک گزارش ناحیه ای دولتی در دوسلدورف به تاریخ ۱۸ ژوئیه ۱۸۲۵ نوشته شده است:
„صورتهای رنگ پریده، چشمان قی کرده، شکم های متورم، گونه های بادکرده، لبها و بینی ورم کرده، دملهای روی گردن، لکه های بدخیم روی پوست، و نشانه های تنگی نفس (آسم) این کودکان را از دیگر کودکانی که در کارخانه کار نمیکنند، متمایز میکند. وضعیت اخلاقی و تربیتی آنها نیز بهتر از وضعیت جسمیشان نیست.“ ۷

البته عزیمتگاه مخالفت ها متفاوت بود و از سوی جناح های حکومتی انگیزه ای محافظه کارانه داشت؛ نگرانی عمده نابودی ذخیره انسانی برای ارتش و سربازگیری، و فقدان نیروی متخصص بزرگسال بود. از اینرو، برای نخستین بار در سال ۱۸۳۹، در دولت پروس، قانونی برای حمایت از کودکان وضع شد. بر مبنای این قانون حداقل سن قانونی برای اشتغال کودکان، پایانِ نُه سالگی و حداکثر ساعت کار آنان روزانه ده ساعت در نظر گرفته شد. کار در یکشنبه ها نیز ممنوع اعلام شد. البته اجرای این قانون که هیچگونه ضمانت اجرایی نداشت، به درازا کشید.
کارل مارکس و فریدریش انگلس در مانیفست حزب کمونیست (۱۸۴۸) آموزش مجانی برای همه کودکان و ممنوعیت کار کودکان در کارخانه ها ۸ را به عنوان یکی از مطالبات عمومی کمونیست ها طرح کردند. سوسیال دموکرات ها ابتدا در ۱۸۶۹ خواهان ممنوعیت کار کودکان شدند. قانون کار، در ۱۸۸۵، کار کودکان زیر چهارده سال را به شش ساعت در روز محدود کرد و زمان رفتن به مدرسه را به سه ساعت در روز افزایش داد. در سال ۱۸۹۱ کار کودکان زیر سیزده سال در کارخانه ها کاملاً ممنوع اعلام شد و زمان کار روزانه مجاز برای کودکان سیزده تا چهارده ساله به شش ساعت و برای نوجوانان چهارده تا شانزده ساله به ده ساعت تقلیل یافت. علاوه بر این، شب کاری کودکان و نوجوانان نیز ممنوع شد. همچنین از ۱۹۰۳ کودکانی که برخلاف مصوبات قانونی به توسط والدینشان به کار گماشته میشدند، مشمول حمایت قانونی شدند. در ۱۹۷۶ قانون کار کودکان به این ترتیب اصلاح شد که کار بیش از چهل ساعت در هفته را برای نوجوانان ممنوع میکرد، و سرانجام در سال ۱۹۸۹ توافقنامه ای در سازمان ملل متحد به تصویب رسید که بر مبنای آن میبایست تغذیه، مسکن، نیازهای دارویی و درمانی کودکان، همچنین حق آنان بر داشتن آموزش، بازی، و گذران اوقات فراغت تأمین شود. این قانون همچنین بر حمایت از کودکان در برابر سوءاستفاده، عدم رسیدگی، و استثمار تأکید میکرد. در این سند به کار کودکان و جلوگیری از کار مزدوری آنان نیز اشاره شده است. در ۱۹۹۷ قانونی در اتحادیه اروپا برای نظارت و رسیدگی به کار کودکان و نوجوانان به تصویب رسید. برمبنای این قانون، هرگونه اشتغال کودکان زیر پانزده سال در بخش اقتصادی و تولیدی اکیداً ممنوع اعلام شد. در ۱۹۹۸، بر مبنای تکمله ای قانونی، کودکان پانزده ساله ای که مدرسه را به پایان نرسانده اند، منحصراً در تعطیلات مدارس مجاز به کارهای سبک و کوتاهی همچون پخش روزنامه هستند. ۹

تداوم و گسترش کار مزدوری کودکان در مناسبات جهانی نئولیبرالیستی

ممنوعیت کار کودکان در بخش اقتصادی و تولیدی در اروپا، به لطف و سخاوت سرمایه داران و تولیدکنندگان انجام نگرفت، بلکه ازسویی محصول جامعه مدنی و فرهنگ دموکراتیک در اروپا و، از سوی دیگر، مدیون عملکرد دولت های رفاه ملی سوسیال دموکراتیک بود. دولتهای رفاه در این کشورها با الهام از اندیشه های جانمینارد کینز  John Maynard Keyne  اقتصاددان بریتانیایی، به وجود آمده بودند. دولت، در مدل کینز، دارای وظیفه ای اخلاقی و سیاسی است و بایستی، به نام منافع همگانی و خواستهای عمومی، برای رونق بازار و ایجاد اشتغال سرمایه گذاری کند. همچنین دولت موظف است که برای ایجاد تعادل میان سرمایه گذاران و کارکنان تلاش کند. تبلور کامل این سرمایه داریِ خوب و عاقل را میتوان در دولت های رفاه ملی که پس از جنگ جهانی دوم به وجود آمدند، مشاهده کرد. پرنسیپ مالیاتی ساختاری منشاء قدرت عملکرد دولت های رفاه است. هزینه بهداشت عمومی، تأسیسات فرهنگی، زیبایی و پاکیزگی شهرها، و خدمات عمومی از مالیاتهای دریافتی از شهروندان و واحدها و تولیدی های صنعتی و اقتصادی تأمین میشود. به همین دلیل نیز روحیه نظارت و دخالت شهروندان در سیستم های متکی بر مالیات قویتر از شهروندان کشورهایی است که دولتهای اقتدارگرا آنها را مدیریت میکنند.
دولت های رفاه در اروپا تا دهه ۱۹۹۰ موفق به مهار سرمایه داری بومی و وادار کردن آن به رعایت قوانین کار و پرداخت مالیات شده بودند. این «سرمایه داریِ اهلی»، در فضای تکامل خارق العاده تکنیک و علوم ارتباطات، پتانسیل خارق العاده ای برای رشد و توسعه پیدا کرده بود؛ اما در چارچوب کنترل دولتهای رفاه وضعیت غولی را داشت که درون بطری دربست های محبوس شده باشد. این سرمایه داری دربند، برای رقابت با سرمایه داری جهانی، نیازمند به آزادی بود و مدام برای گسیختن بندهای دولت های اجتماعی طفره میرفت و تقلّا میکرد. گسترش سرمایه داری وابسته به آزادی عمل بدون قید و شرط، گشودن مرزها، لغو سیستم مالیاتی، حذف قانون کار اجتماعی، عدم دخالت دولت در رشد سرمایه، آزادی مطلق برای جولان دادن سرمایه داری چند ملیتی یا فراملیتی، و در یک کلام نئولیبرالیسم بود. بدیهی است که رشد سرمایه داری اروپایی در گرو قدرت زدایی از دولتهای رفاه قرار داشت. روند قدرت زدایی از دولت های اجتماعی در اروپا، در جریان معامله، تولید، و فعالیتهای روزمره اقتصادی انجام میگرفت، از جمله:
۱. صدور اشتغال به نقاطی از جهان که هزینه های تولید و دستمزد کارگر در نازلترین سطح ممکن قرار داشته باشد، و دست سرمایه داران در چپاول ثروت های اقتصادی و اجتماعی باز، و سیستم مالیاتی فرمایشی و گزینشی باشد. کشورهایی که در آنها ممنوعیت کار مزدوری کودکان وجود ندارد.
۲. خرد کردن و توزیع تولید و فعالیت خدماتی در ارزانترین کشورهایی که سطح دستمزدها نازل، دسترسی به مواد اولیه ارزان امکانپذیر، و بهره گیری از کار کودکان مجاز باشد. این تقسیم کار در جهان به اندازه ای پیچیده است که نمیتوان به آسانی پی برد که پیچ و مهره ها و قطعات کوچک یک دستگاه ماشین لباسشویی زیمنس در کدام کشورها تولید شده و آیا کودکان کارگر در ساختن این قطعات مشارکت داشته اند یا نه.
۳. سرمایه های فراملیتی، دولت های مستبد و فاسد در کشورهای کوچک و فقیر را وادار به رقابت با یکدیگر میکنند و تولید را در مناطقی سازمان میدهند که بیشترین تسهیلات در اختیارشان قرار بگیرد. به این ترتیب آنها را وادار به پایین آوردن بهای مواد اولیه، میزان دستمزدها، و کاهش مالیات میکنند. پرنسیپ مرکزی سرمایه گذاران فراملیتی کسب سود بیشتر است. آنها، زیرکانه، امور اجرایی تولیدات خود، از جمله میزان دستمزدها، ساعت کار، اِعمال تبعیض حقوقی نسبت به زنان کارگر، و بهره گیری از کارکودکان با دستمزدهای نازل را به سرمایه داران محلی واگذار میکنند.
۴. سرمایه دارهای فراملیتی محل سرمایه گذاری و تولید، محل پرداخت مالیات و محل سکونت خود را، مستقل از یکدیگر در نقاط مختلف جهان سازمان میدهند. آنها در نقاطی از جهان زندگی میکنند که دارای امن ترین، زیباترین، و بیشترین امکانات رفاهی و بالاترین جلوه های فرهنگی باشند. کشورهایی که به حقوق کودکان احترام گذاشته می شود و کار کودکان ممنوع است، و در کشورهایی مالیاتشان را میپردازند که ارزانترین باشد و کنترل دولتی بر آن نظارت نداشته باشد.
۱۶۸ میلیون کودک کار در سراسر جهان را فقط سرمایه داران محلی استثمار نمیکنند. اغلب سرمایه داران محلی، به ناگزیر، در شبکه سرمایه داری فراملیتی عمل میکنند و به گونه ای به سرمایه داری بزرگ وابسته اند. آنها برای خرید تکنولوژی مدرن، قطعات یدکی، کودهای شیمیایی، برای تعمیرات ماشین آلاتی که از آنها میخرند، و سرانجام استفاده از بازارهای بین المللی، به سرمایه داری بزرگ وابسته هستند. سرمایه داران کشورهای دموکراتیک نیز، که در کشور خودشان ناگزیر به رعایت قانون حداقل دستمزد و ممنوعیت استفاده از کار کودکان هستند، از موقعیت فلاکت بار کشورهای فقیر حداکثر استفاده را میکنند. برای مثال حداقل دستمزد در آلمان در سال ۲۰۱۵ به ۸٫۵ یورو در ساعت افزایش یافته است، در حالی که درآمد متوسط روزانه ۶۱ درصد جمعیت بورکینافاسو کمتر از یک دلار است. طبیعی است که در منطق سودجویانه سرمایه داری، بورکینافاسو، در مقایسه با آلمان، مکانی رویایی برای سرمایه گذاری و افزایش سرمایه است. مهمترین منبع درآمد مردم این کشور معادن طلا است. کودکان بورکینافاسو، همراه با خانواده هایشان، در این معادن، برای دستمزدی کمتر از یک دلار در روز کار میکنند. محصول طلای این معادن مستقیماً به کانادا صادر میشود.
… باری کار مزدوری کودکان همچنان در جاهایی از جهان واقعیت پیدا میکند که نشانی از بی عدالتی و نابرابری های اجتماعی و ویرانی دارند.

جنبش های کودکان کار
از اواخر دهه ۱۹۷۰ شکلگیری جنبشهای کودکان کار در کشورهای امریکای لاتین آغاز شد. این جنبشها را نخست کودکان کارگر کاملاً خودانگیخته، در محله ها و شهرهای خودشان به وجود آوردند. آنها بدون طرح و برنامه ریزی قبلی گرد هم آمدند تا با هم گفتوگو و تبادل نظر کنند، و راههایی برای مقابله جمعی در برابر بهره کشی بیرحمانه کارفرمایان، تحقیر اجتماعی و سوءاستفاده، یورشهای پلیس، و برای بهبود شرایط کار بیایند.
جنبش کودکان کار در امریکای لاتین / NATs Niños, Niñas y Adolescentes Trabajadore و در کشورهای انگلیسی و فرانسه زبان / WCY working children and youth نامیده میشود. از ۱۹۹۰ کودکان کارگر در کشورهای آفریقایی و بخشی از کشورهای آسیایی نیز جنبش همبستگی خود را به وجود آوردند. این سازمان ها عمدتاً از طریق حق عضویت ها، حمایت سازمان های غیرحکومتی، برگزاری کنسرتها و جشنها و تئاتر، و برگزاری نمایشگاههای نقاشی و کاردستی کودکان هزینه های خود را تأمین میکنند. جنشهای خودگردان کودکان با تکیه بر مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر، به ویژه حقوقی که در کنوانسیون سازمان ملل در سال ۱۹۸۹ درباره حقوق کودک به تصویب رسیده است، مطالبات خود را درباره بهبود شرایط کار، رعایت کرامت و حرمت انسانی کودکان، و مشارکت دادنشان در تصمیم گیری هایی که مربوط به حقوق انسانی و اجتماعی آنان میشود، پیگیری میکنند. سازمان های کودکان کار در سراسر جهان از مشاوره، همکاری، و حمایت بزرگسالان استقبال میکنند، به شرط اینکه انگیزه بزرگسالان اعمال نفوذ و دخالت در امور و اداره سازمان آنها نباشد. سازمان های خودگردان کودکان و جوانان کار قاطعانه با شعارها و فعالیت هایی که صرفاً در جهت ممنوعیت کار کودکان، بدون در نظر گرفتن و اِعمال تصمیم های جایگزینی/ alternativ باشند، مخالفت میکنند. زیرا این تلاشها، به جای بهبود وضعیت، آنها را به کار غیرقانونی/ سیاه و تبهکاری سوق میدهد. ممنوع کردن کار کودکان بایستی حقانیت خود را با ارائه بدیلهای اجتماعی برای حمایت از اقشار ضعیف جامعه اثبات کند. در غیر این صورت فقط حکم موعظه خوانی اخلاقی را دارند و این برای بخش تهیدست جامعه، که به کار کودکان نیازمند است، نان و آب نمیشود. سازمانهای خودگردانِ کودکان کار مطرح میکنند که مبارزه بی امان علیه فقر، بیعدالتی اجتماعی، و استثمار برای کمک به کودکان به مراتب موثرتر است تا شعار توخالی ممنوعیت کار کودکان. مطالبات سازمان های کودکان کار، مخالفت های بسیاری را علیه خود برانگیخته است؛ از جمله مخالفت سازمان بین المللی کار را که پیگیرانه شعار لغو کار کودکان را سر داده است.
سازمانهای کودکان کار از سوی دولت های برخی از کشورها به رسمیت شناخته شده اند؛ از جمله سنگال، بولیوی، و پرو. این دولتها توافقنامه هایی برای بهبود امکانات آموزشی، خدمات پزشکی رایگان، و حمایت از کودکان کار در برابر یورش های نیروهای امنیتی و پلیس با NATs امضا کرده اند. سازمانهای کودکان کار همچنین همبستگی و تبادل تجربه با جنبش های کشورهای دیگر را ارج می نهند. آنها نخستین بار در سال ۱۹۹۶ در شهر کوانداپور هندوستان کنفرانسی سراسری برگزار کردند. در این کنفرانس ۳۴ نماینده از ۳۳ کشور شرکت کردند و در پایان این کنفرانس خواسته های مشترک شرکت کنندگان در فراسوی مرزهای ملی و فرهنگی زیر عنوان ده نکته کونداپور ۱۰ جمعبندی شد. این نکات که به مانیفست کودکان کار شهرت یافته اند، همچنان موضوعیت دارند و از اعتبار سیاسی و تشکیلاتی برخوردارند:
۱٫ ما خواهان به رسمیت شناخته شدن مشکلات، پیشنهادها، کوشش ها، و سازمان های خودمان هستیم.
۲٫ ما مخالف بایکوت کالاهایی هستیم که کودکان کارگر تولید میکنند.
۳٫ ما خواهان ارج نهی و امنیت شغلی هستیم.
۴٫ ما خواهان آموزش هستیم تا به کمک آن وضعیت خود و زندگیمان را بشناسیم.
۵٫ ما خواهان دوره های آموزشی هستیم که با استعدادها و شرایط زندگی ما انطباق داشته باشند.
۶٫ ما خواهان خدمات بهداشتی و پزشکی مناسب و مکفی هستیم که برای ما قابل دسترس باشند.
۷٫ ما خواهان مداخله در همه تصمیم گیری هایی هستیم که به خود ما مربوط میشوند، هم در دهکده ما، هم در شهر ما، و هم در سطوح بین المللی.
۸٫ ما می خواهیم که علتهای زمینه ساز وضعیت دشوار زندگی ما شناخته شوند، به بیان درآیند، و علیه آنها مبارزه شود.
۹٫ ما می خواهیم که شرایط زندگی در روستاها بهبود یابد تا کودکان ناگزیر به ترک خانه و محل زندگی خود نشوند.
۱۰٫ ما با استثمار کارمان مخالف هستیم و میخواهیم با عزت و احترام کار کنیم و وقت کافی برای یادگیری، بازی، و استراحت داشته باشیم.

لغو کار مزدوری کودکان: رویایی همچنان دست نیافتنی

کار مزدوری کودکان همچنان در جاهایی از جهان رایج است: در کشورهایی که در آنها فقر و نابرابری های اجتماعی گسترده است. هیچ کودکی که سرپناهی داشته باشد و نانی در سفره، و مادر و پدری که او را راهی مدرسه کنند، داوطلبانه به کار مزدوری روی نمی آورد. برای مثال، کودکان اقشار ضعیف در کشورهای اروپای غربی که موظف به یادگیری در مدارس روزانه هستند و زندگی روزمره شان، با استانداردهای اجتماعی حداقل، تأمین میشود، اصراری بر کار مزدوری ندارند.
کار مزدوری کودکان نشانه و حاصل فقر و اضطرار است. بنابراین طرح شعار ممنوعیت کار کودکان امنیت و حمایتی شایسته برای کودکان جهان به ارمغان نمیآورد. قانونی کردن این شعار کودکانی را که برای زندگی خود و خانواده شان ناگزیر به کار کردن هستند، به ورطه کار سیاه میکشد، آنها را در معرض استثمار شدیدتر قرار میدهد و شانس های تدافعی آنها را در برابر خطرهای بیشمار اجتماعی کاهش میدهد. مانفرد لیبل، استاد علوم اجتماعی در برلین، بر این باور است که: کار کودکان درجایی افزایش پیدا میکند که درآمد کودکان، برای بقای خانواده، صرف نظر کردنی نباشد. بنابراین بایستی برای پایان دادن به استثمار انسانها، در هر رده سنی، تلاش کرد. ۱۱ برخی متخصصان علوم تربیتی این نظر را نمایندگی میکنند که کار مناسب و خلاق برای تربیت، یادگیری، و رشد کودکان بسیار مفید است؛ آنچه مردود است کار اجباری و بهره کشی از کودکان است. این گرایش با ممنوعیت بدون قید و شرط کار کودکان مخالف است. برخی متخصصان علوم اجتماعی نیز بر این باورند که تصویب قانون عمومی برای تشویق یا منع کودکان از کار، منطقی نیست. وضع چنین قوانینی در کشورهایی که آلترناتیو تأمین اجتماعی دولتی وجود ندارد، بیشتر زیانبار است تا سودمند. نگرشی که با کار کودکان مخالفت بی چون و چرا میکند، موقعیت زندگی کودکان، فقر مالی آنان، و ناگزیر شدن کودکان به کار برای کمک به خانواده را نادیده میگیرد و کودکان را ناگزیر به کار غیرقانونی و تن دادن به دستمزدهای کمتر، پذیرش شرایط غیرانسانی محیط کار، و ریسک های خطرناکتری برای تأمین معاش میکند. همچنین کار غیرقانونی به محروم شدن کودکان کارگر از بسیاری حقوق و مزایا می انجامد، و هرگونه امکان مداخله دولتی در بهبود کار کودکان و حمایت از آنها را از زاویه حقوق کار مسدود میکند. فقدان نظارت دولتی و قانونی بر کار کودکان، همچنین مانع فعالیت سندیکایی و تلاش برای بهبود شرایط کار کودکان و تنظیم ساعات کار با ساعات یادگیری در مدرسه میشود. اعتراض به شرایط نامناسب کار، و پایین بودن دستمزد، و نداشتن بیمه در شرایطی امکان پذیرند که کودکان کارگر بتوانند علناً از حقوق خود دفاع کنند، در حالی که همه انرژی کارگران غیرقانونی برای پنهان کردن خود از کنترل کارگزاران قانون، به هدر میرود.

پی نوشتها
https://www.unicef.de/informieren/aktuelles/blog/2015/kinderarbeit/78828
۲. ژان ژاک روسو، امیل یا آموزش و پرورش، ترجمه منوچهر کیا، انتشارات دریا، ۱۳۴۹، ص. ۱۳.
۳. Sozialgeschichte, ein Arbeitsheft für die schule. ‘Herausgeber: Stiftung Jugend und Bildung in Zusammenarbeit mit dem Bundesministerium für Arbeit und Soziale.’ Eduversum GmbH, Wiesbaden. S. 35
۴. Friedrich Engels, Die Lage der arbeitenden Klasse in England, Barmen 1845, Seite 162.
۵. Charles Dickens, Oliver Twist, Ravensburger Buchverlag Otto Mainer GmbH., S. 19.
۶.https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA%DB%8C
۷. ویکتور هوگو، بینوایان، ترجمه حسینقلی مستعان، انتشارات جاویدان، چاپ چهاردهم، ۱۳۷۱، ص. ۵۵۷.
۸. Sozialgeschichte, ein Arbeitsbuch für die Schule, Herausgeber: Stiftung Jugend und Bildung in Zusammenarbeit mit dem Bundesministerium für Arbeit und Soziales, Stand 2014, unveränderter Nachdruck 2016. a.a.o. S.36
۹. Friedrich Engels & Karl Heinrich Marx. Manifest der Kommunistischen Partei. Edited by Sálvio M. Soares., MetaLibri, 31. Oktober 2008, v1.0s, S. 60.
۱۰. Vgl. Sozialgeschichte, a.a.O. S 37.
۱۱. در این مورد بنگرید به:
www.pronats.de
۱۲. منبع:
www.europarl.europa.eu

سیما راستین

به نقل از اخبار روز ـ ۲۲ خرداد ۱۳۹۶

نظرات بسته است