نگاهی بر زندگی انیس‌الدوله سوگلی حرمسرای ناصرالدین‌شاه
زمانی که ناصرالدین شاه قاجار ۵۵ سال دارد و تقریبا ۴۰ سال از سلطنتش می‌‌گذرد. حدود ۱۰۰ زن عقدی و صیغه‌ای دارد. یکی از این زنان و شاید مهم‌ترین آن‌ها زنی ۴۲ ساله است به نام فاطمه خانم امامه‌ای (یکی از روستاهای اطراف تهران) و ملقب به انیس‌الدوله که در ۱۸ سالگی همسر صیغه‌ای شاه شده‌است…
به گفته اعتمادالسلطنه «به انیس‌الدوله نشان حمایل آفتاب داده‌شد. این نشان را قبل از سفر اول فرنگ اختراع فرمودند که در فرنگ به ملکه‌ها داده‌شد. انیس‌الدوله اول زنی است در ایران که دارای این نشان است.» از پیگیری خواسته‌هایش کوتاه نمی‌آید حتی اگر شاه رنجیده‌خاطرشود: «شاه هم دیشب نخوابیده‌بودند، معلوم شد با انیس‌الدوله جنگ‌کرده‌است.»
«صبح باتفاق [در] درشکه نشسته طرف سرخه حصار راندیم. انیس‌الدوله و امین‌اقدس در این سفر در رکاب هستند. … مقصود شاه از قرق بعد از شام این است که انیس‌الدوله را دست بسرکند و از طبقات کنیز و خدمتکار مثلا جوجوق‌دده ملیجک را احضار کند.»
متن بالا بخشی از یادداشت روز ۱۱ ربیع‌الاول سال ۱۳۰۱ ه.ق است که توسط اعتمادالسلطنه ثبت‌شده‌است.
زمانی که ناصرالدین شاه قاجار ۵۵ سال دارد و تقریبا ۴۰ سال از سلطنتش می‌‌گذرد. حدود ۱۰۰ زن عقدی و صیغه‌ای دارد.
یکی از این زنان و شاید مهم‌ترین آن‌ها زنی ۴۲ ساله است به نام فاطمه خانم امامه‌ای (یکی از روستاهای اطراف تهران) و ملقب به انیس‌الدوله که در ۱۸ سالگی همسر صیغه‌ای شاه شده‌است.
فاطمه طفل خردسالی بوده که پدرش نورمحمد می‌میرد و مادرش با یکی از سادات ناصرآبادی ازدواج می‌کند و فاطمه ناچار می‌شود در امامه زیر دست عمویش صفر و عمه‌اش نساء با سختی و مشقت به کار مشغول‌شود.
تاج‌السلطنه، دختر ناصرالدین شاه در کتاب خاطراتش درباره انیس‌الدوله چنین می‌نویسد:
«… در این تاریخ که من مذاکره می‌کنم، او تقریبا سی‌ساله، قدی متوسط، خیلی ساده، آرام، باوقار، سبزه، با صورت معمولی، بلکه یک قدری هم زشت، لیکن خیلی بااقتدار. تمام زن‌های سفرای خارجه به منزل او پذیرفته شده، در اعیاد و مواقع رسمی به حضور می‌رفتند.»
بر اساس این قضاوت اعتمادالسلطنه که
«… غالبا غضب پادشاه را فرومی‌نشاند و توسط از بیچارگان می‌کند…»
زنی است که جایگاهی فراتر از عرف معمول برای خود تعریف کرده‌است. در امور سیاسی دخالت می‌کند؛ برای مثال در ماجرای برکناری میرزا حسین خان سپهسالار، صدراعظم وقت.
همچنین مورد مشورت شاه و به فکر رفع و رجوع مشکلات مردم است. به شفاعت زن‌های قدیمی و ازچشم‌افتاده شاه می‌پردازد. بسیاری از متهمین و کسانی که به علتی مورد تعقیب قرار می‌گیرند به خانه انیس‌الدوله پناه‌می‌برند. از آن‌جمله اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات و آقاجان قراگوزلو، فرمانده توپخانه همدان است.
با استناد به خاطرات قهرمان میرزا عین‌السلطنه: «بیشتر تغییرات لباس حالیه زن‌ها به واسطه اختراع و تفکر حضرت قدسیه پیداشده. … آن لباس‌های کثیف قدیم ازمیان‌رفته. … همین‌طور بزک‌ها که خیلی ساده و ظریف‌شده …» در تغییر آرایش و لباس زنان و مردان دربار نقش مؤثری داشته‌است.
با اینکه به گفته اعتمادالسلطنه «به انیس‌الدوله نشان حمایل آفتاب داده‌شد. این نشان را قبل از سفر اول فرنگ اختراع فرمودند که در فرنگ به ملکه‌ها داده‌شد. انیس‌الدوله اول زنی است در ایران که دارای این نشان است.» از پیگیری خواسته‌هایش کوتاه نمی‌آید حتی اگر شاه رنجیده‌خاطرشود: «شاه هم دیشب نخوابیده‌بودند، معلوم شد با انیس‌الدوله جنگ‌کرده‌است.»، «باز شنیدم که … شبی با انیس‌الدوله دعوای سختی فرموده‌بودند.»
دکتر فووریه پزشک فرانسوی در کتاب «سه سال در دربار ایران» می‌نویسد:
«… انیس‌الدوله خانمی است به سنی قریب به پنجاه، … می‌گویند زنی خیرخواه و زیرک است. به هر حال در لطف و خوش‌صحبتی او حرفی نمی‌رود و همه وقت متبسم و خوش احوال است. تنها موقعی که به یاد او می‌آید که به این سن رسیده و هنوز فرزندی نیاورده‌است بسیار مغموم می‌شود و درد بچه‌داشتن، درد عمومی اندرون شاهی است.»
انیس‌الدوله در سال ۱۳۱۴ ه.ق و در سن ۵۶ سالگی، یعنی یک سال پس از کشته‌شدن ناصرالدین شاه قاجار بر اثر بیماری یرقان کبد از دنیا می‌رود.
سعادت پیرانی
گروه مطالعات زنان
۱۲ شهریور ۱۴۰۰