وبینار: جنسیت و کلیشه‌های جنسیتی در کتاب‌های فارسی پنجم دبستان
مقایسه کتاب سال ۱۳۹۰ با ۱۳۵۴؛ وبینار زمانه: چهارشنبه ۱۳ بهمن ۲ فوریه از ساعت ۱۹:۳۰ به وقت تهران ۱۷:۰۰ به وقت اروپای مرکزی/ خورشید رشاد*، نویسنده و مدرس انستیتوی ایرانشناسی دانشگاه گوتینگن آلمان، در این وبینار از کلیشه‌های جنسیتی در کتاب‌های درسی خواهد گفت. صحبت او بر پایه‌ی پژوهشی است که در سال ۲۰۱۳ انجام داده و جایزه بهترین پژوهش در زمینه مطالعات جنسیت را در سال ۲۰۱۴ از دانشکده جامعه‌شناسی و دانشکده فلسفه دانشگاه گوتینگن آلمان دریافت کرده است…
***
نگاهی گذرا به تغییرات کتاب‌های درسی در طول این چند دهه نشان می‌دهد این تغییرها اغلب به سه شکل صورت گرفته‌اند: سانسور، تحریف و تبلیغات. یکی از مهم‌ترین عرصه‌هایی که تغییرات کتاب‌های درسی با سه روش سانسور، تحریف و تبلیغ در تمام این سال‌ها در آن صورت گرفته، بازنمایی حضور زنان در کتاب‌های درسی است. آیا باز تولید کلیشه‌های جنسیتی در کتاب‌های درسی تنها معطوف یه نظام جمهوری اسلامی است یا پیش از این هم سابقه داشته است؟
خورشید رشاد، نویسنده و مدرس انستیتوی ایرانشناسی دانشگاه گوتینگن آلمان، در این وبینار از کلیشه‌های جنسیتی در کتاب‌های درسی می‌گوید. صحبت او بر پایه‌ی پژوهشی است که او به عنوان پایان‌نامه ارشد خود در سال ۲۰۱۳ انجام داده و جایزه بهترین پژوهش در زمینه مطالعات جنسیت را در سال ۲۰۱۴ از دانشکده جامعه‌شناسی و دانشکده فلسفه دانشگاه گوتینگن آلمان دریافت کرد. همچنین این پژوهش در سال ۲۰۱۵ به صورت کتاب توسط انستیتوی مطالعات خاورمیانه دانشگاه بُن آلمان به چاپ رسید.
زمان وبینار: چهارشنبه ۱۳ بهمن/ ۲ فوریه از ساعت ۱۹:۳۰ به وقت تهران / ۱۷ اروپای مرکزی
لینک شرکت در این وبینار: https://bit.ly/02022022z
این وبینار هم‌زمان و زنده در سایت، یوتیوب، فیسبوک و توییتر زمانه در دسترس خواهد بود.
خورشید رشاد کتاب درسی فارسی پنجم دبستان سال ۱۳۵۴ و ۱۳۹۰ را با روش تحلیل محتوای کیفی تطبیقی، از نظر بازنمایی جنسیت و کلیشه‌های جنسیتی باهم مقایسه کرده است. هدف پژوهش بررسی چگونگی ترویج نقش‌های جنسیتی به صورت آگاهانه و یا ناآگاهانه در کتاب‌های درسی‌ست. او با استفاده از نظریه قدرت-سلطه فوکو و اقتدار(هژمونی) گرامشی به بررسی حکومت‌مندی در این دو کتاب درسی می‌پردازد. همچنین با استفاده از نظریه نقد مردبودگی کنل اجتماع همجنس و دوجنس را در این دو کتاب بررسی می‌کند.
این پژوهش شش بخش دارد. دو بخش اول مقدمه، نظریه و روش تحقیق را شامل می شوند. سپس بخش تحلیلی در سه قسمت آغاز می گردد. قسمت اول به مشاغل و مناصب، قسمت دوم به بازنمایی زنان در مقایسه با مردان و قسمت سوم به روابط بین انسان ها بر مبنای جنسیت آنان می پردازد. نتیجه، خلاصه و فهرست منابع سه بخش پایانی پژوهش را تشکیل می‌دهند.
خورشید رشاد در قسمت نخست بخش تحلیلی، بررسی می‌کند که زنان در چه مشاغلی و چگونه ظاهر می‌شوند و محیط کار آنان در مقایسه با محیط کار مردان چه خصوصیاتی دارد. در قسمت دوم به بازنمایی نقش‌های زنان در شرایط مختلف در مقایسه با مردان پرداخته می‌شود. زنان در چه مکان‌هایی نمایان و در چه شرایطی نشان داده می‌شوند؟ این قسمت در واقع به سوژه‌بودگی و یا ابژه‌بودگی زنان در این نقش‌ها می‌پردازد. آخرین قسمت تحلیلی پژوهش به بررسی نوع روابط در دو کتاب می‌پردازد. او روابط را از نظر جنسیت به دو دسته روابط در اجتماع همجنس و روابط در اجتماع دوجنس تقسیم می‌کند. اجتماع همجنس به اجتماعی گفته می‌شود که افراد حاضر در آن جنسیت یکسان دارند. این اجتماع می‌تواند یک گروه دوستی، دانش آموزان یک مدرسه تک جنسیتی و یا نمازگزاران یک مسجد را شامل شود. افراد اجتماع همجنس حتماً با هم رابطه دوستانه و صمیمی ندارند، بلکه ممکن است بر حسب تصادف، با هم در یک اجتماع قرار گرفته باشند. اجتماع دوجنس به اجتماعی گفته می‌شود که افراد با جنسیت زن و یا مرد را شامل می‌شود . مثل بازار، ادارات و یا محیط خانواده.
این پژوهش درنتیجه نشان می‌دهد که هردو کتاب با وجود اینکه هریک در شرایط سیاسی و اجتماعی متفاوتی نوشته شده‌اند، آگاهانه و یا ناآگاهانه به بازتولید کلیشه‌های جنسیتی رایج در جامعه می‌پردازند.
*خورشید رشاد متولد تهران ۱۳۶۴ است. او دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه علامه‌طباطبایی در مقطع کارشناسی و ایرانشناسی با گرایش مطالعات جنسیت از دانشگاه گوتینگن در مقطع کارشناسی ارشد است. او هم‌اکنون دانشجوی دکتری انسان‌شناسی فرهنگی در دانشگاه گوتینگن و همچنین مدرس زبان و ادبیات فارسی در دپارتمان ایرانشناسی همان دانشگاه است. از او تاکنون چندین مقاله، داستان و دو کتاب به چاپ رسیده است. کتابِ Darstellung von Geschlechterverhältnissen in iranischen Grundschulbüchern. (جنسیت در کتاب‌های فارسی دبستان ایران. بررسی کیفی و تطبیقی دو کتاب فارسی پنجم دبستان سال ۱۳۵۴ با ۱۳۹۰) توسط دانشگاه بُن در آلمان چاپ شده است. این کتاب درواقع پایان‌نامه ارشد خورشید رشاد بوده که در سال ۲۰۱۴ جایزه بهترین پایان‌نامه در زمینه مطالعات جنسیت در دانشگاه گوتینگن را به خود اختصاص داده است. کتاب دوم او، سودابه در آتش، یک مجموعه داستان کوتاه به زبان فارسی‌ست که در پاییز ۲۰۲۱ توسط نشر مهری لندن به چاپ رسیده است.
۱۲ بهمن ۱۴۰۰