درباره خانه‌های امن چه می‌دانیم؟
با توجه به‌تعداد اندک خانه‌های امن، اولویت پذیرش با مواردی است که در معرض خطر جانی آنی قرار دارند یا در وضعیت خاصی هم‌چون بارداری هستند. ممکن است به‌نظر بیاید در جامعه‌ای که قوانین حمایتی کافی برای افراد خشونت دیده وضع نشده‌اند، صحبت کردن از خانه‌های امن بی‌فایده است اما علی‌رغم همه کم و کاستی‌ها، به‌طور قاطع می‌توان گفت که تنها راه اثرگذار و جدی در کاهش و توقف خشونت، مداخلات تخصصی اورژانس اجتماعی و خانه‌های امن است…
***
زمانه؛ مریم دهکردی: شهروندان ایران، به‌ویژه زنان، پس از قتل خشونت‌بار «مونا (غزل) حیدری»، کودک‌همسر ۱۷ ساله اهوازی که به دست همسرش سر بریده شد، در بهت و حیرت بودند. یکی از بیشترین سوالاتی که در فضای مجازی بین کاربران و گروه‌های فعال اجتماعی پرسیده می‌شد، این بود: «چه باید کرد؟»
بسیاری از فعالان حقوق زنان و افرادی که در زمینه آسیب‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند، بر این باورند که اگر در محل زندگی مونا حیدری خانه امنی وجود داشت تا او به آن پناه ببرد و از محیط پرتنشی که در آن زندگی می‌کرد دور بماند، شاید اتفاقات بعدی که منجر به قتل او شدند، رخ نمی‌دادند.
کمبود خانه‌های امن به عنوان محلی برای دور کردن افراد خشونت دیده از محیط خشونت‌زا در ایران معضلی اساسی است. وضعیت خانه‌های امن در ایران چه‌گونه است؟ چرا بسیاری از شهروندان درباره آن‌ها چیزی نمی‌دانند؟
***
«سازمان بهزیستی کشور تنها برای ۱۳۵ زن خشونت دیده خانه امن دارد.»
این جمله که رسانه‌های ایران به نقل از «حبیب‌الله مسعودی فرید»، معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور منتشر کرده‌اند، به تنهایی نشان می‌دهد که زیرساخت‌های حمایتی برای زنان و کودکان خشونت دیده تا چه اندازه اندک است.
هزار و ۴۰۰ نفر در یک نظرسنجی کوچک اینستاگرامی به سوالات نگارنده درباره خانه‌های امن پاسخ دادند. بیش از ۹۵ درصد شرکت‌کنندگان در پاسخ به این پرسش که آیا در شهر محل زندگی شما خانه امن وجود دارد، پاسخ‌هایی از قبیل «خیر»، «گمان نمی‌کنم» و «اطلاع ندارم» داده بودند.
از مجموع هزار و ۴۰۰ نفری که در این نظرسنجی شرکت کردند، ۸۰۰ نفر مطمئن بودند که در شهر محل زندگی آن‌ها خانه امن وجود ندارد، ۴۲۳ نفر نوشته بودند اگر هم خانه امن در محل زندگی آن‌ها هست، از وجودش بی‌اطلاع هستند و مابقی افراد نام خانه‌های امنی که در شهرشان احداث شده‌اند را برده اما یا تاکنون به آن مراجعه نکرده و یا به هنگام مراجعه، خدماتی دریافت نکرده بودند.
یکی از زنان ساکن شهرستان تایباد در خراسان شمالی در پاسخ به این پرسش نوشت: «ما نه تنها خانه امن نداریم که هرکدام از خانه‌های شهر می‌تواند خانه وحشت باشد. روز و شبی نیست که صدای جیغ و گریه از یکی از خانه‌ها بلند نشود و زن‌های همسایه و فامیل را با چشم کبود و لب زخمی نبینیم.»
یکی از زنانی که در شاهین‌شهر اصفهان ساکن است، در پاسخ به این پرسش برای ما نوشت: «شاهین‌شهر در ۳۵ کیلومتری اصفهان است ولی خانه امن ندارد. در شهر اصفهان هم به جز بهزیستی، من هیچ‌وقت به تبلیغ یا آگهی که خانه امن ویژه زنان خشونت دیده را تبلیغ کند، ندیده‌ام.»
«رویا» (نام مستعار) یکی از فعالان حقوق زن ساکن ایران و موسس یکی از خانه‌های امن غیردولتی در یکی از استان‌هایی است که آمار خشونت خانگی، قتل‌های ناموسی و خودکشی زنان در آن بسیار بالا است.
او به «ایران‌وایر» می‌گوید: «تا جایی که من اطلاع دارم، تنها ۲۸ خانه امن در ایران وجود دارد. خانه‌های امن در ایران به دو گروه دولتی و غیردولتی تقسیم‌بندی می‌شوند. بعضی از شهروندان از خانه‌های امن دولتی که توسط بهزیستی در هر شهر و استانی راه‌اندازی و اداره می‌شوند، خبر دارند اما خانه‌های امن غیردولتی که عموما با سرمایه‌های شخصی و کمک خیران راه‌اندازی می‌شوند، به دلایل مختلف کمتر توسط شهروندان شناخته می‌شوند.»
اظهارات رویا آن‌چه را که معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی درباره ناکافی بودن خانه‌های امن برای زنان و کودکان خشونت دیده گفته است، تایید می‌کنند.
به گفته حبیب‌الله مسعودی فرید، به ازای هر دو میلیون زن ایرانی بالای ۱۰ سال، ظرفیت پذیرش یک زن خشونت دیده در خانه‌های امن وجود دارد.
عمده‌ترین مشکلات برای راه‌اندازی خانه‌های امن کدام هستند؟
رویا در پاسخ به این پرسش که چرا خانه‌های امن در ایران با توجه به وقوع مکرر خشونت‌هایی که عموما زنان و کودکان را هدف قرار می‌دهند، تا این اندازه اندک است، می‌گوید: «برای راه‌اندازی خانه امن توسط اشخاص، به تیمی از افراد متخصص در حوزه حقوقی، مددکاری، روان‌شناسی و مشاوره نیاز است. این تیم علاوه بر دانش تخصصی در حوزه کاری خود، باید مهارت‌های عملی کافی برای حضور در مجموعه و فعالیت را داشته باشد. این در حالی است که خطرات و تهدیدات زیادی در این مسیر از طرف افراد خشونت‌گر وجود دارد.»
رویا با اشاره به تعداد اندک خانه‌های امن غیر دولتی، به مشکلات بودجه‌ای، سخت‌گیری‌ها در ارایه مجوز و بروکراسی عریض و طویل سازمان بهزیستی و وزارت کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: «تامین هزینه‌ها، حفاظت و بحث امنیت و مسوولیت این کار بسیار سنگین است. از طرفی، پروسه راه‌اندازی این خانه‌ها خیلی سخت و طولانی است. البته من شخصا به نهادهای متولی حق می‌دهم که سخت‌گیر باشند. چون ایجاد فضای امن برای زنان خشونت دیده ساده نیست و سازمان بهزیستی در نهایت پاسخ‌گوی مشکلات احتمالی خواهد بود. اما گرفتن مجوزها گاهی آن‌قدر طولانی و مشمول زمان می‌شود که موجب راه‌اندازان خانه‌های امن را دل‌سرد می‌کند. از طرفی بودجه‌ای که به خانه‌های امن تعلق می‌گیرد، خیلی کم است. همه هزینه‌های راه‌اندازی معمولا با کمک‌های عمومی و سرمایه‌گذاری شخصی تامین می‌شوند. موسسانی که می‌خواهند خانه امن راه بیندازند، حتما باید اول خیریه ثبت کنند تا بتوانند مشارکت مالی عمومی داشته باشند.»
به گفته رویا، یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در راه‌اندازی خانه امن، پیدا کردن خانه مناسب با فضای کافی است: «معمولا کسی حاضر نمی‌شود ملک خود را برای خانه امن اجاره بدهد. چون به دلیل فقر آگاهی، این بدگمانی وجود دارد که خانه امن جایی برای جمع شدن بزه‌کاران است.»
خانه‌های امن برای پذیرش افراد خشونت‌دیده چه شرایطی دارند؟
یکی از زنان خشونت دیده که در پی ضرب و شتم همسرش به یکی از خانه‌های امن دولتی مراجعه کرده بود، درباره تجربه مراجعه به این محل نوشت: «ساعت‌ها در ترمینال شهرمان نشستم چون پدرم می‌خواست من را به ازدواج با پسرعمه‌ام که رفتارهای ضد زن و مردسالارانه‌اش را همه دیده‌اند، مجبور کند. یکی از دوستانم گفت شب را که نمی‌توانی این‌جا بمانی، برو بهزیستی و مجوز بگیر برای این که به خانه امن بروی؛ شاید پدرت سرعقل آمد. بهزیستی اما گفت مشکل شما در برابر کسانی که به خانه امن فرستاده می‌شوند، خیلی جدی نیست و بروید با صحبت کردن با پدرتان مشکل را حل کنید. خوش‌بختانه خواهر بزرگم موفق شد پدرم را از تصمیمش منصرف کند و من برگشتم. اما برای خیلی‌ها مقاومت در برابر ازدواج می‌تواند حتی به مرگ منتهی شود.»
رویا با اشاره به محدودیت ظرفیت پذیرش افراد خشونت دیده می‌گوید: «به همین دلیل پیش‌تر گفتم گسترش و افزایش تعداد خانه‌های امن امری ضروری در ایران است. چون با توجه به تعداد اندک خانه‌های امن، که حتی کمتر از تعداد استان‌های کشور است، اولویت پذیرش با مواردی است که در معرض خطر جانی آنی قرار دارند یا در وضعیت‌های خاصی هم‌چون بارداری هستند. افرادی که دارای پرونده‌های قبلی خشونت خانگی و تکرار خشونت بوده‌اند نیز بر دیگران اولویت دارند.»
این فعال حقوق زنان با اشاره به تفاوت‌های اساسی در شیوه اداره خانه‌های امن دولتی و غیردولتی می‌گوید: «یکی از مشکلات افراد خشونت دیده در مراجعه به خانه‌های امن غیردولتی این است که آن‌ها راسا نمی‌توانند اقدام به پذیرش زنان خشونت دیده کنند بلکه ابتدا فرد خشونت دیده باید با شماره ۱۲۳ تماس بگیرد و یا به کلانتری و اورژانس اجتماعی مراجعه کند. در صورت صدور دستور قضایی از سوی دادستان و سایر مراجع قضایی، به مرکز اورژانس اجتماعی ارجاع داده می‌شود و سپس پذیرش و تکمیل پرونده رخ می‌دهد. پس از آن، برای اسکان به خانه امن غیردولتی ارجاع داده می‌شود.»
به گفته رویا، با این همه، حدود و اختیارات خانه‌های امن غیردولتی بسیار بیشتر از نمونه‌های دولتی است: «خانه‌های امن دولتی زیر نظر اورژانس اجتماعی و با محدودیت‌های قابل توجه فعالیت می‌کنند اما در خانه‌های امن غیردولتی امکان تحصیل، توان‌افزایی شغلی و مهارتی، کسب مهارت‌های زندگی و مهارت‌های فردی در کارگاه‌های تخصصی برای افراد خشونت دیده وجود دارد. به علاوه در صورت نیاز افراد خشونت دیده به انجام امور حقوقی، قضایی، طی کردن مراحل دادرسی قضایی با کمک مشاور و مددکار و وکیل مرکز و با تامین هزینه‌های آن از طرف خانه امن، این خدمات شامل حال آن‌ها خواهد شد. هم‌چنین هزینه‌های امور مربوط به درمان، زایمان، دندان‌پزشکی و سایر مسایل درمانی نیز توسط هیات مدیره و خیرانی که در خانه امن غیردولتی فعال هستند، تامین می‌شود.»
چطور می‌شود از وجود خانه‌های امن در شهرها مطلع شد؟
بسیاری از کاربران فضای مجازی از وجود خانه‌های امن، اعم از دولتی یا غیردولتی در شهر محل سکونت خود بی‌اطلاع هستند. بسیاری از آن‌ها حتی خانه‌های امن را با گرم‌خانه‌هایی که برای سامان‌دهی افراد بی‌خانمان و معتادان در فصول سرد سال راه‌اندازی می‌شوند، اشتباه می‌گیرند.
رویا در پاسخ به این پرسش که آیا می‌شود خانه‌های امن را با یک مشخصه ظاهری مشخص کرد، می‌گوید: «متاسفانه ساختار اجتماعی و فرهنگی ایران چنین اجازه‌ای نمی‌دهد و هرگونه مشخصه‌ای که سبب شناسایی خانه امن بشود، از امنیت آن می‌کاهد. با توجه به نداشتن مامور انتظامی در محل و عدم مراقبت از خانه‌های امن توسط نیروی انتظامی، دسترسی سریع به محل و شناسایی آن ممکن است آن را در معرض حمله و آسیب افراد خشونت‌گر قرار دهد.»
به باور این فعال حقوق زنان، بهترین راه کسب اطلاعات درباره خانه‌های امن، ادارات بهزیستی و صفحات آن‌ها در فضای مجازی هستند: «برخی از خانه‌های امن غیردولتی در رسانه‌های اجتماعی فعال هستند و می‌توان از طریق این کانال‌ها با کارشناسان این مراکز در ارتباط بود و فعالیت‌های آن‌ها را رصد کرد. علاوه بر این، اغلب مراکز خانه امن غیردولتی در مناسبت‌های مختلف مثل ۱۶ روز نارنجی، ایستگاه‌های آگاهی رسانی در سطح شهر برگزار می‌کنند که روشی برای ارتباط با عموم مردم است.»
چطور می‌شود به تقویت و گسترش خانه‌های امن کمک کرد؟
مطابق مصوبه سازمان بهزیستی به عنوان نهاد متولی خانه‌های امن، افراد خشونت دیده از دو روز تا شش ماه، بسته به شرایطی که دارند و شواهدی که اثبات می‌کند تا چه اندازه در خطر هستند، می‌توانند در خانه‌های امن بمانند.
این سازمان هم‌چنین تایید کرده است بیشترین تماس‌ها در مورد کودک آزاری و همسر آزاری هستند.
بنابر اطلاعاتی که منتشر شده‌اند، پس از شیوع ویروس کرونا، علی‌رغم افزایش تماس‌ها با خط اورژانس اجتماعی برای گزارش خشونت‌های خانگی، به دلیل رعایت پروتکل‌های بهداشتی، میزان پذیرش افراد آسیب دیده در خانه‌های امن که پیش‌تر ۱۰ نفر اعلام شده بود، به پنج نفر کاهش یافته است.
رویا راه برون‌رفت از این شرایط را افزایش تعداد خانه‌های امن غیردولتی می‌داند و می‌گوید: «شهروندانی که در حوزه‌های مرتبط و مورد نیاز تخصص و زمان کافی دارند، می‌توانند راه‌اندازی و اداره خانه‌های امن را آسان‌تر کنند. علاوه بر آن، خانه‌های امن غیردولتی به شدت به حمایت مالی و کالا احتیاج دارند زیرا اغلب این خانه‌ها خودگردان و خصوصی هستند و به صورت خیریه فعالیت می‌کنند. به همین سبب، مشارکت عمومی شهروندان و صاحبان و مدیران شرکت‌ها و کارخانجات برای تامین هزینه‌های این خانه‌ها به ایجاد امنیت در جامعه و بهبود شرایط افراد تحت خشونت کمک خواهد کرد. یک خانه امن غیردولتی اگر تنها به پنج زن در معرض خشونت پناه داده باشد، حداقل به ۵۰ تا ۷۰ میلیون به صورت ماهانه نیازمند است که جز با همیاری و مشارکت دیگر شهروندان و خیران، ادامه خدمات‌رسانی برایش ممکن نخواهد بود.»
این فعال حقوق زنان تاکید می‌کند: «ممکن است به نظر بیاید در جامعه‌ای که قوانین حمایتی کافی برای افراد خشونت دیده وضع نشده‌اند، صحبت کردن از خانه‌های امن بی‌فایده است اما علی‌رغم همه کم و کاستی‌ها، به‌طور قاطع می‌توان گفت که تنها راه اثرگذار و جدی در کاهش و توقف خشونت، مداخلات تخصصی اورژانس اجتماعی و خانه‌های امن است و می‌توان امیدوار بود که با کمک‌های مردمی و توسعه خانه‌های امن، شاهد کاهش جدی خشونت خانگی باشیم.»
سوم اسفند ۱۴۰۰