پانصد کیلومتر دورتر از پایتخت و پنهان از نظر رسانه‌ها و فعالان حقوق بشری، ده‌ها زن در ساختمانی در مجاورت کانون اصلاح و تربیت کرمانشاه، در فضایی غیربهداشتی، بدون تصفیه مناسب هوا و بیشتر از ظرفیت زندان نگهداری می‌شوند. در جایی که برای «زنان زندانی» ساخته نشده و استانداردهای زندان، حتی برای مردان هم مناسب نیست چه رسد به کودکانی که همراه مادران‌شان در زندان نگهداری می‌شوند…

***

گزارش پیش رو به وضعیت کودکان و مادران در «اندرزگاه نسوان» کرمانشاه می‌پردازد. در جایی که استانداردهای یک زندان را ندارد، کودکانی نیز همراه مادران‌شان نگهداری می‌شوند.

حامد فرمند: در این گزارش، با استفاده از اطلاعات موجود در رسانه‌های رسمی، گزارش‌های نهادهای حقوق‌بشری که آخرین آن به خرداد ۱۴۰۱ مربوط است و گفت‌وگو با یک زندانی سیاسی سابق که در سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۲ در این زندان به سر می‌برد، به وضعیت کودکان و مادران در «اندرزگاه نسوان» کرمانشاه می‌پردازم. این گزارش، ادامه سلسله گزارش‌هایی است که تاکنون از وضعیت کودکان در ۹ زندان و بند زنان در رادیو زمانه منتشر شده است، شامل گزارش از زندان‌های کچویی (۲۷ مهر ۱۴۰۲)، سپیدار اهواز (۴ آبان ۱۴۰۲)، قرچک (۶ آذر ۱۴۰۲)، ارومیه (۲۹ دی ۱۴۰۲)، لاکان رشت (۲۹ بهمن ۱۴۰۲)، وکیل‌آباد مشهد (۲۶ اسفند ۱۴۰۲)، خرم‌آباد (۲۰ خرداد ۱۴۰۳) ‌یاسوج (۱۴ تیر ۱۴۰۳) و اوین (۱۵ شهریور ۱۴۰۳).

حامد فرمند، مدیر موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان و عضو شبکه جهانی مراکز نگهداری کودکان در زندان‌ها

پانصد کیلومتر دورتر از پایتخت و پنهان از نظر رسانه‌ها و فعالان حقوق بشری، ده‌ها زن در ساختمانی در مجاورت کانون اصلاح و تربیت کرمانشاه، در فضایی غیربهداشتی، بدون تصفیه مناسب هوا و بیشتر از ظرفیت زندان نگهداری می‌شوند. در جایی که برای «زنان زندانی» ساخته نشده و استانداردهای زندان، حتی برای مردان را هم ندارد، کودکانی نیز همراه مادران‌شان نگهداری می‌شوند.

سه دهه بی‌اطلاعی؛ انقلاب ۵۷ تا قانون اصلاح شده مجازات اسلامی در دهه نود

تا آذر ۱۳۹۲ که زندانیان زن استان کرمانشاه به ساختمانی در مجاورت کانون اصلاح و تربیت، محل نگهداری کودکان پسر، منتقل شدند، این زنان در بندی در زندان مرکزی کرمانشاه، دیزل‌آباد، محبوس بودند. در شهریور ۱۳۸۹ مدیر کل زندان‌های استان کرمانشاه، وعده داد که «به منظور ارائه خدمات بهتر»، زندانیان زن به محلی تازه منتقل خواهند شد. او همچنین «توجه به مسایل فرهنگی و مذهبی» را از جمله اقداماتی عنوان کرد که بعد از جا به جایی اتفاق خواهد افتاد. بنا بر شواهد و تحقیقات موجود، از جمله تحقیق انجام شده در پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، در شهریور ۱۳۹۹، با اصلاح قانون مجازات اسلامی در اواخر دهه هشتاد و اجرای آن از اوایل دهه ۹۰ شمسی، رفتارهایی جرم‌انگاری شده و به دنبال آن تعداد زندانیان، از جمله زندانیان زن، افزایش یافت. همچنین حسین رئیسی، حقوق‌دان و استاد دانشگاه کارلتون کانادا به نگارنده گفت که «از اواسط دهه هشتاد شمسی زنان زندانی به ساختمان‌هایی در مجاورت کانون‌های اصلاح و تربیت منتقل شدند.» او علت این موضوع را کاهش هزینه‌ها عنوان کرد. گزارش‌های به دست آمده از زندانیان و خانواده‌هایشان که در این مقاله آمده است نیز نشان می‌دهد که این جا به جایی بیشتر به جا دادن تعداد رو به ازدیاد زندانیان مرتبط بود تا «خدمات بهتر» یا «توجه به مسایل فرهنگی».

ورودی کانون اصلاح و تربیت کرمانشاه

از شرایط زندانیان زن و کودکانی که در بند زنان زندان دیزل‌آباد کرمانشاه نگهداری می‌شدند در سه دهه اول بعد از انقلاب پنجاه و هفت اطلاعات زیادی در دست نیست. زندانی سابق سیاسی که در سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۲ در این زندان نگهداری می‌شد، سه زن حامله را به خاطر می‌آورد که همراه او در زندان بودند. تا آن جا که او به خاطر دارد، یکی از این زنان، کودک خود را در زندان به دنیا آورد و چند ماهی هم او را همراه خود نگاه داشت. کودک دیگر بلافاصله بعد از زایمان از بیمارستان به خانواده زن برای نگهداری سپرده شد. او همچنین از کودک پنج ساله‌ای گفت که به دلیل نداشتن سرپرست بیرون از زندان، با اصرار خواهر زندانی‌اش به زندان منتقل و تا کمتر از دو سال در زندان ماند. این زندانی سابق به من گفت که به جز دوره کوتاهی که تعداد زندانیان سیاسی زن به حدود ۵۰ تا ۶۰ نفر می‌رسید و آن‌ها همراه با حدود ۳۰ زندانی با جرایم عمومی نگهداری می‌شدند، در باقی مدت حبس، زندانیان سیاسی به صورت مجزا نگهداری می‌شدند و تعدادشان «هیچ گاه از ۱۸۰ نفر کمتر نشد.» او در میان زندانیان با جرایم عادی، کودک و زن حامله‌ای را به خاطر نمی‌آورد. به گفته این زندانی سابق، رسیدگی غذایی به زنان حامله، با هماهنگی و برنامه‌ریزی زندانیان و از میان خوراکی‌هایی که خانواده‌هایشان برایشان می‌آوردند، انجام می‌شد. رعایت بهداشت نیز با توجه به تراکم بالای جمعیت و تعداد زیاد «کف خواب» (کسانی که جایی روی تخت‌های محدود زندان برای خوابیدن نداشتند)، بر عهده خود زندانیان بود. به گفته او «مواد شوینده نیز توسط خانواده زندانیان تامین می‌شد.»

دو دهه نبود شفافیت و صداقت؛ سیر صعودی زندانیان زن و تعداد نامعلوم کودکان در زندان

سایت تخصصی مددکاری اجتماعی در تیر ماه ۱۳۹۵ به نقل از روزنامه آرمان تعداد کودکان در بند زنان زندان کرمانشاه را ۷۳ کودک نوزاد تا پنج سال اعلام کرد که «در مهدکودک این زندان نگهداری می‌شوند.» در آن زمان تعداد کل کودکان داخل زندان‌ها از طرف رییس دفاتر حمایت از حقوق کودکان و خانواده قوه قضاییه ۴۰۰ تا ۴۳۰ نفر عنوان شده بود.

گرچه بنا به تحقیقات نگارنده، هیچ مقامی مطلب عنوان شده در روزنامه آرمان را تکذیب نکرد، اما این اطلاعات با واقعیت تعداد زندانیان و سایر آمار مقام‌های رسمی از این زندان، همخوانی ندارد. شهریور ۱۳۹۴، روزنامه دنیای اقتصاد به نقل از مدیر کل زندان‌های کرمانشاه تعداد کودکان در این زندان را «هشت کودک، شامل دو کودک بالای دو سال و بقیه زیر دو سال» عنوان کرد. هرچند خبرگزاری فارس به نقل از او که در نشستی خبری صحبت کرده بود، نوشت:

افرادی که اطفال بالای دو سال داشته باشند به بهزیستی معرفی می‌شوند.

در سال‌های بعد، هیچ عدد رسمی از تعداد کودکان داخل زندان کرمانشاه منتشر نشده است. تعداد زنان زندانی در این زندان در خبری از قول مدیر کل زندان‌های استان کرمانشاه در تیر ۱۳۹۶، ۶۰ نفر عنوان شد. در گزارش دی ماه ۱۴۰۰ از طرف ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران (هرانا) تعداد زندانیان «بیش از ۱۵۰ نفر» و در گزارش شبکه حقوق بشر کردستان در خرداد ۱۴۰۱ تعداد آن‌ها «۷۰ زن زندانی و یک کودک» بیان شد.

با توجه به آمار زندانیان و تعداد کودکان در زندان‌های بزرگی مانند قرچک (حدود ۲۰ کودک) و وکیل‌آباد مشهد (تا ۳۰ کودک و زن حامله) تعداد ۷۳ کودک در داخل بند زنان زندان کرمانشاه نمی‌تواند عدد درستی باشد. خبرگزاری تسنیم در آبان ۱۳۹۹ در خبری مرتبط با بند زنان زندان کرمانشاه به «بانوانی که برخی فرزند خود را در آغوش دارند» اشاره کرده، همچنین در ویدیویی از داخل این بند که در سایت سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و امنیتی در خرداد ۱۴۰۲ منتشر شده، دو کودک، یکی حدودا یک تا دو ساله در آغوش مادرش و دیگری حدود دو تا سه ساله در گوشه تصویر دیده می‌شوند. هیچ خبر رسمی و غیررسمی نیز درباره وجود مهدکودک در این زندان منتشر نشده است.

راه چاره: مجازات نکردن فقر و آسیب‌های اجتماعی و رعایت مصالح عالیه کودکان

مدیر کل زندان‌های استان کرمانشاه در مهر ۱۴۰۳ و در مصاحبه با مرصاد نیوز، «فقر، بیکاری و اعتیاد» را عوامل اصلی ارتکاب «بزه» توسط زندانیان استان کرمانشاه اعلام کرد. تیر ۱۳۹۶ نیز مدیرکل وقت زندان‌های استان کرمانشاه جرم عمده زندانیان زن بند زنان زندان کرمانشاه را «مواد مخدر» معرفی کرد. شهریور ۱۳۹۴ نیز مدیر کل وقت زندان‌های استان کرمانشاه مواد مخدر، سرقت و کلاهبرداری را جرایم اصلی در این استان عنوان کرد و گفت: «۸۰ درصد به دلیل فقر در زندان کرمانشاه هستند.» با این حال، دهه‌هاست که سیستم قضایی جمهوری اسلامی، مانند بسیاری از نظام‌های قضایی، فقر و آسیب‌های اجتماعی را جرم انگاری کرده و نه تنها شهروندان را به این دلایل در زندان نگهداری می‌کند، بلکه هر گونه خدمات محدود حمایتی، از جمله آزادی‌های مشروط و مجازات‌های جایگزین زندان را تنها در اختیار جرایمی قرار می‌دهد که در تعریف حقوقی ایران «جرایم غیرعمد» نامیده می‌شوند، یعنی خارج کردن بیشتر از دو سوم زندانیان زندان کرمانشاه از هر گونه حمایت اجتماعی.

هرچند اصلاح این قوانین و به جای آن، ارائه خدمات اجتماعی، تامین زیرساخت‌های اقتصادی و توسعه منطقه‌ای و آموزش می‌تواند درصد بالایی از شهروندان را از حبس در زندان برهاند، اما تمرکز فعالان حوزه کودکان دارای والدین زندانی و متخصصان حوزه مراکز نگهداری کودکان در زندان‌ها، رعایت حقوق کودکان و مصالح عالیه آن‌ها در زمان مواجهه والدین‌شان با سیستم قضایی است. ۱۱ آبان ۱۴۰۳ جمعی از متخصصان، کارشناسان و فعالانی که در زمینه مراکز نگهداری کودکان در زندان‌ها در کشورهای مختلف فعالیت می‌کنند در مدرسه عالی حقوق کلمبیا – نیویورک، ‌آمریکا- جمع شدیم تا درباره تجربیات‌مان از شرایط نگهداری کودکان در کشورهایمان و لزوم بازنگری در قوانین و اجرای سیاست‌ها در برخورد با کودکانی که همراه والد (بیشتر مادر) در زندان هستند، صحبت کنیم. یکی از محورهای اصلی صحبت‌ها، در قالب نقد، نظر و پیشنهاد، رعایت «مصالح عالیه کودکان» در اتخاذ هر نوع تصمیمی برای آن‌ها، از جمله نگهداری آن‌ها همراه مادر یا والد زندانی بود. یکی از نقدها به نظام‌های قضایی، از جمله شرایط حاکم بر ایران، وضع قوانین کلی و در نظر نگرفتن شرایط خاص هر کودک، شامل سن، جنسیت کودک، سطح رشد و درک او، کیفیت رابطه او با والد زندانی، شرایط زندان و کیفیت‌ راه‌های جایگزین نگهداری کودک است. همچنین نکته مغفول در بسیاری از سیستم‌های قضایی، نبود سازوکاری برای شنیدن نظر و انعکاس صدای کودکان است. در مورد کودکان نوزاد و خردسال، حضور متخصص رشد کودک، مددکار اجتماعی، وکیل و نماینده‌ای از سازمان‌های مردم نهاد می‌تواند راهکاری برای اطمینان از انعکاس صدای کودک در تصمیم‌گیری‌ها باشد. از دیگر کمبودهای نظام‌های قضایی، نبود اطلاعات مدون و سازوکار پویا برای ثبت اطلاعات کودکان داخل و خارج از زندان‌ها و به روز کردن این اطلاعات با توجه به ورود و خروج آن‌ها و حضور زنان حامله در زندان‌هاست.

چنانچه اشاره شد، از جمله موضوعاتی که توسط کارشناسان حقوق، روانشناسی، رشد کودک و فعالان حقوق کودک مطرح شد، لزوم توجه به شرایط زندان و محل نگهداری کودک با مادر زندانی برای رعایت تمام حقوق و مصالح عالیه اوست. بنا به گزارش سال ۱۴۰۱ شبکه حقوق بشر کردستان از زندان کرمانشاه، «حدود ۷۰ زن و یک کودک در پنج اتاق بند زنان زندان کرمانشاه نگهداری می‌شوند. بیشتر این زندانیان به دلیل نبود تخت مجبور هستند روی زمین بخوابند.» این گزارش به نقل از خانواده برخی از زندانیان از تراکم جمعیت، «فضای بسته غیربهداشتی، سرویس‌های بهداشتی و حمام بدون درب و کمبود دستگاه‌های تهویه هوا در بند» خبر داده و گفته بود که زندانیان «تنها دو ساعت»، آن هم در ساعات پایانی روز، حق استفاده از فضای هواخوری را دارند. مانند بسیاری از زندان‌های دیگر، کیفیت غذای زندان نیز «نامناسب» گزارش شده است. «مواد خوراکی موجود در فروشگاه زندان چندین برابر قیمت اصلی خود در خارج از زندان به زندانیان فروخته می‌شود.» همچنین در بهداری این زندان هیچ پزشک متخصصی وجود ندارد.

پیش از آن، خبرگزاری هرانا نیز در گزارشی در دی ۱۴۰۰ به «تراکم بالای جمعیت، کیفیت پایین غذا، کاهش چشمگیر جیره غذایی زندانیان، شرایط نامناسب بهداشتی و نبود تهویه» اشاره کرده بود. در همان گزارش به « افزایش هجوم جانواران موذی ازجمله موش، مارمولک و مار در این اندرزگاه» اشاره شده بود. در مورد کیفیت غذا نیز گفته شده بود به دلیل این که توزیع غذا «در حیاط کوچک زندان و در شرایطی که پرندگان در اطراف قابلمه ی غذا درحال پرواز هستند» اتفاق می‌افتد، ««در غذاهای زندان شن و گاهی پر کبوترهایی که تعدادشان هم بسیار زیاد است و عموما این پرندگان حامل انواع بیماری‌ها هستند، دیده شده است.»

از طرف دیگر، فاطمه دانشور، رییس وقت کمیسیون اجتماعی شورای شهر تهران، در سال ۱۳۹۵، با این توضیح که از زندان‌ها و بندهای زنان در کشور بازدید کرده، محیط بند زندان زنان را چنین توصیف کرده بود:

فضای بند زنان شاد نیست، داخل پنجره‌ای نیست و هوای بیرون را ندارد. در محوطه زندان هم فضای سبز و هیچ ادواتی برای بازی کودک نیست و این یکی از ضروریاتی است که باید به آن توجه شود.

چنین محیطی با توصیف مقام حکومتی و تایید گزارش‌های حقوق بشری و مشاهده‌های زندانیان، نمی‌تواند مکانی باشد که نظر کارشناسان و فعالان حقوق کودک برای رعایت شدن مصالح عالیه کودک را تامین کند. پاسخ به این شرایط، نه چنانچه مسئولان جمهوری اسلامی ایران ادعا می‌کنند، ساخت مهدکودک در زندان‌ها، آن هم بدون هیچ نظارت بیرونی است، بلکه اجرای سیاست‌های اصلاح ساختاری قوانین برای کاهش موارد جرم از یک طرف و اهمیت دادن به مشارکت متخصصان و نهادهای مدنی و جامعه همراه با نظارت‌های دقیق از طرف دیگر است./ زمانه

۲۶ دی ۱۴۰۳

نظرات بسته است