در هر جا که پدرسالاری حاکم است، زنان «دیگری» به شمار می‌‌آیند و به حاشیه رانده می‌‌شوند. همچنین خصوصیات آن‌‌ها از طریق تفاوت و تقابلشان با هنجارها و ارزش‌‌های مردان تعریف می‌‌شود. ../

نیره توکلی_عضو گروه مطالعات زنان_مرداد ۱۴۰۱

نقد فمینیستی با «شیوه‌‌هایی سر و کار دارد که ادبیات (و دیگر تولیدات فرهنگی) به کمک آن‌‌ها ستم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و روان‌‌شناختی را بر زنان تقویت یا تضعیف می‌‌کنند.» (تایسون، ۲۰۰۶). این نوع نقد به عناصری توجه دارد که شالودۀ فرهنگ پدرسالاری (یا فرهنگ مردمحور) را تشکیل داده و هدف از آن نشان دادن زن‌‌ستیزی آشکار یا نهفته در نوشته‌‌هایی است که دربارۀ زنان نوشته شده.

وجوه اشتراک دیدگاه‌‌های فمینیستی در نقد فمینیستی
با وجود تنوع دیدگاه‌‌های فمینیستی، همۀ آن‌‌ها در نقد فمینیستی آثار هنری و ادبی، کم و بیش، وجوه مشترکی دارند. این وجوه را می‌‌توان در فهرست زیر خلاصه کرد:

۱٫ ایدئولوژی پدرسالاری ابزار اصلی سرکوب اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و روان‌‌شناختی زنان است.

۲٫ در هر جا که پدرسالاری حاکم است، زنان «دیگری» به شمار می‌‌آیند و به حاشیه رانده می‌‌شوند. همچنین خصوصیات آن‌‌ها از طریق تفاوت و تقابلشان با هنجارها و ارزش‌‌های مردان تعریف می‌‌شود.

۳٫ تمام فرهنگ‌‌های غربی ریشه‌‌های عمیقی در ایدئولوژی پدرسالاری دارند. یکی از مثال‌‌های برجستۀ این مورد، تصویری است که انجیل از حوا به دست می‌‌دهد و او را مرتکب گناه نخستین و باعث فانی شدن انسان در جهان تصویر می‌‌کند.

۴٫ جنس (یعنی زن بودن یا مرد بودن) اساس زیست‌‌شناختی دارد، ولی جنسیت (یعنی معیارهای زنانگی یا مردانگی) را فرهنگ تعیین می‌‌کند.

۵٫ هدف نهایی تمام فعالیت‌‌های فمینیستی، و از جمله نظریه و نقد ادبی فمینیستی، دگرگون کردن جهان از طریق پیشبرد برابری جنسیتی است.

۶٫ موضوعات جنسیتی، آگاهانه یا ناآگاهانه، در تمام وجوه تولید و تجربۀ بشر، از جمله تولید و تجربۀ ادبی، تأثیرگذارند.

معیارهای نقد فمینیستی
یکی از موضوع‌هایی که توجه به آن در نقد فمینیستی اهمیت دارد موضوع هویت جنسیتی است. یعنی زن بودن یا مرد بودن زن را در اثر چه ویژگی‌هایی تعیین می‏کند. از این لحاظ توجه به ویژگی‌هایی مانند آنچه زن مدرن را از زن سنتی متمایز می‏کند‏ اهمیت دارد. ویژگی‌هایی مانند اینکه مادر بودن در زندگی قهرمانان داستان چه قدر مؤثر است، زنان تا چه حد استقلال فکری و کاری و اقتصادی دارند، چه معیارهایی را برای انتخاب همسر مشخص می‏کنند، نظرشان درباره رعایت حریم زندگی خانوادگی چیست، خصوصیات ظاهری آنها و همسر دلخواهشان چگونه است، تعداد فرزندان آنها چقدر است، درباره روابط مرد و زن چه نظری دارند، برای خودشان چه هویتی را قایلند، چه مشاغل یا تخصص‌‌هایی دارند، سطح سواد و تحصیلاتشان چه قدر است، چه قدر در برابر سنت‌ها ایستادگی می‏کنند و چه آرمان‌ها و آرزوهایی دارند.

همچنین در نقد فمینیستی اثر ادبی یا هنری توجه به معیارهایی مانند آنچه در پی خواهد آمد اهمیت دارد:

– زبان به کار رفته، واژه‌‌ها، اصطلاحات و قول‌‌های معروف یا ضرب‌‌المثل‌‌ها و حتی دشنام‌‌ها تا چه حد مبتنی بر تبعیض جنسیتی است؟

– برای زنان و مردان چه صفت‌‌هایی ذکر می‌‌شود؟ مثلاً، آیا صفت‌‌هایی چون پرگویی یا حسادت یا حیله‌‌گری یا لوندی به زنان نسبت داده می‌‌شود؟ به مردان غیرت و شجاعت و …؟

– رابطۀ میان زن و مرد چگونه تصویر شده است؟

– روابط قدرت میان مرد و زن (یا شخصیت‌‌‌هایی که نقش مرد یا زن را بازی می‌‌کنند) چگونه است؟

– وظایف یا نقش‌‌های زن و مرد چگونه تعریف شده است؟

– زنان چه مشاغلی بر عهده دارند؟ مثلاً، آیا بیشتر خانه‌‌دارند یا فقط مشاغلی چون پرستاری و معلمی و خیاطی را انجام می‌‌دهند؟ آیا وارد حیطه‌‌هایی که تا کنون در انحصار مردان بوده نیز شده‌‌اند؟

– چه عناصری زنانگی یا مردانگی را تشکیل داده است؟

– شخصیت‌‌ها ویژگی‌‌های زنانگی یا مردانگی را چگونه تجسم می‌‌بخشند؟

– اثر ادبی یا هنری چه چیزی را دربارۀ عملکردهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و روان‌‌شناختی پدرسالاری نشان می‌‌دهند؟

– رابطۀ میان زنان با زنان چگونه توصیف می‌‌شود؟ مثلاً آیا روابط دوستانه با هم دارند یا زنان در عرصۀ جلب نظر مردان به صورت رقیب یکدیگر توصیف شده‌‌اند؟

– آیا اثر ادبی دربارۀ خلاقیت زنان حرفی دارد؟

– آیا زنان همواره قربانیان دست و پا بسته و محکوم به پذیرش شرایط موجود تصویر می‌‌شوند یا اثری از تحول و اعتلا یا تلاش برای تغییر شرایط در شخصیت آن‌‌ها دیده می‌‌شود؟

– تاریخچۀ برخورد عمومی یا برخورد منتقدان با اثر نشانی از عملکرد پدرسالاری را فاش می‌‌کند؟

– آیا در اثر ادبی یا هنری در مورد تبعیض‌‌های جنسیتی چندلایۀ طبقاتی و نژادی و قومی و مذهبی هم حساسیتی وجود دارد، یا این تبعیض‌‌ها مسکوت مانده‌‌اند؟

Lois Tyson – Critical Theory Today: A User-Friendly Guide, 2nd ed., 2006.
· برای داشتن نمونه‌‌ای از مثال‌‌های نقد فمینیستی به مقالۀ ر.ک، به مقالۀ زیر:

«هویت جنسیتی در چه کسی باور می‏کند، رستم و غریبه‏ای در اتاق من»، نوشتۀ نیره توکلی، ارائه شده در میزگرد ادبیات زنان مهاجر ایرانی و منتشر شده در مجموعه مقالات مطالعات زنان انجمن جامعه‌‌شناسی ایران.

 

منبع: کانال علمی مطالعات  زنان

۲۰ مرداد ۱۴۰۱

نظرات بسته است