برساختن زن خانهدار تحصیلکرده در ایران
افسانه نجم آبادی در این مقاله نشان میدهد که چطور مفهوم زن مدرن به عنوان زن خانهدار تحصیلکرده به نفع مدرنیته به کار گرفته شد.
از میان مطالبی که این سالها دربارهی زنان خاورمیانه در آغاز قرن بیستم نوشته شده شماری توجه داشتهاند که در این دوره موضوع مادری و همسری، بهویژه ساماندهی آن به مدد راهنماهای علوم خانهداری، در مباحث مربوط به مفهوم «زن» اهمیت محوری داشته است. …/
نویسنده: افسانه نجمآبادی
🖍 برگردان: زهره اسدپور
🔲 «ترجمهی این مقاله، به سالها پیش و جستجویی جمعی برای دریافتن رابطهی میان جنسیت و ملیت، باز میگردد. این که چگونه در هنگامهی مشروطه و خیزش مردمی برای برساختن ایران مدرن، مسالهی زن، صورتبندی و به شکل زن خانهدار تحصیلکرده، در خدمت ایدهی پیشرفت قرار میگیرد، به خوبی در این مقاله بحث و بررسی شده است. انتشار این ترجمه، در این هنگامه، که طرح مسالهی زن، طلایهدار درافکندن طرحی جدید از ایران شده است، در حد خود، تاکیدی است برپیشینهی پیوند مسالهی زن با ایدهی پیشرفت. (توضیح مترجم)
🟨 برساختن زن خانهدار تحصیلکرده در ایران
🔺از میان مطالبی که این سالها دربارهی زنان خاورمیانه در آغاز قرن بیستم نوشته شده شماری توجه داشتهاند که در این دوره موضوع مادری و همسری، بهویژه ساماندهی آن به مدد راهنماهای علوم خانهداری، در مباحث مربوط به مفهوم «زن» اهمیت محوری داشته است. خواه گفته شود زنان خود این فرایند مدرنسازی و علمیکردن را برای بالا بردن منزلتشان در جامعه به کار بستند، یا بگویند این فرایند کارمایههای فمینیستیِ ممکن برای بیداری زنان را مهار و بیاثر کرد، یا حتی علمیشدن را فرایندی انضباطی و سامانبخش بدانند که استادانه زنانگی مدرنی در تقابل کامل با زنانگی سنتی پدید آورد، در هر صورت هیچ یک از این استدلالها توجه کافی به تغییرات مهمی ندارند که مفاهیم مادری و همسری از سر گذراندند تا این گفتمان را به وجود آورند.
▫️اگر این استدلال آشنا درباره تحصیل دختران- که زنان تحصیلکرده همسران و مادران بهتری از کار درمیآیند- بسیار سنتی جلوه میکند و با توجه به حساسیتهای قرنبیستمی ما تقویت نقشهای سنتی زنان تعبیر میشود، این سرخوردگی شاید برخاسته از بیتوجهی به همان تغییرات مهم در مفاهیم «مادر» و «همسر» باشد که زیرمتنِ این استدلال را تشکیل میداد. در متنهای فارسی، این مفهومهای هنجارین پیشامدرن معنایی مدرن یافتند که زنان را از «منزل» به «مدبّر منزل» تبدیل کرد. این تغییرات معنایی با جدلهای مرتبط با آموزش در اواخر قرن نوزدهم و نخستین دهههای قرن بیستم پیوندی تنگاتنگ داشتند. نظامهای آموزشی مدرن، که از آغاز بهشدت جنسیتی بودند، نقش اصلی را در تولید زن مدرن بازی کردند، به مدد همان تکانههای سامانبخش و رهاییبخش که میخواهم در این مقاله بررسی کنم. از این گذشته، امیدوارم نشان دهم که این دو تکانهی بهظاهر متضاد درواقع تأثیر یکدیگر را شدنی ساختند. برای زنان، امکانات رهاییبخش مدرنیته و «فناوری»های انضباطی آن سازندگی متقابل داشتند.
🟨 از «منزل» تا «مدیر منزل»
🔺مفاهیم هنجارین پیشامدرنِ همسر و مادر را میتوان از رسالههای اخلاقی دریافت که هدفشان خلق مرد مسلمان کامل بود، مرد خدا، مرد خانواده، و مرد اجتماع. این رسالهها با وجود تفاوتهای فراوان نکات مشترکی دارند که اصل بحث من در اینجا است:
▫️پدر، و نه همسر او، مدیر خانواده (مدبّر منزل) و مسئول انضباط و تحصیل کودکان (بهویژه پسران) بود، و لازم نبود که همیشه مادر بیولوژیک پرورنده و تیماردار کودک باشد و گاه ترجیح بر این بود که نباشد. این متنها را مردان مینوشتند؛ تازه خوانندهی مفروض هم مرد بود، و در بخش انضباط و مدیریت خانه (سیاست و تدبیر) نیز او بود که در مقام سرپرست خانوار، در مقام صاحباختیار دارایی، همسران، فرزندان، خدمتکاران و بردگان خطاب قرار میگرفت. نخستین نقش (ساماندهی دارایی) نهتنها بر سه نقش دیگر اولویت داشت که درواقع به نظر میرسید آن سه نقش دیگر در خدمت همان نقشاند. «زنگرفتن باید به نیت حفظ دارایی و ادامهی نسل باشد؛ نباید از هوا و هوس یا نیتهای دیگر سرچشمه گیرد».مرد را درباره شرایط همسر خوب راهنمایی میکردند. («بهترین همسر زنی بود آراسته به زیورهای هوشمندی، پارسایی، خویشتنداری، زیرکی، حجب، لطافت، خوشخلقی، کنترل زبان، فرمانبرداری از همسر، ازخودگذشتگی در خدمت به شوهر و ترجیح لذت او، متانت، و احترام به خانواده خویش»).علاوه بر این، به مرد توصیه میشد چهگونه همسران خود را اصلاح و اداره کند: «همین که عقد ازدواج میان زن و شوهر منعقد شد، رویهی شوهر در ادارهی همسرش باید در راستای سه محور باشد:القای هیبت، نشان دادن محبت و تسخیر ذهن او.»
🔺مادریت در این رسالهها بیش از همه با زهدان تصویر میشد، نه در مقام پرورنده و مربی- یعنی نقشی که مادران بعدی در متنهای فارسی درباره زنان و آموزش ملت در اواخر قرن نوزدهم داشتند. البته در بیشتر مطالب پیشامدرن درباره ی بچهداری به مادر هم نقشی هم در پرورش کودک داده شده، اما نقش اصلی او تأمین محیط زهدان برای بارداری و پرورش جنین پیش از تولد است./بیدارزنی
دنباله مطلب: