انجمن‌های زنان در انقلاب مشروطه
داستان تشکیل انجمن‌های نیمه‌مخفی زنان در جریان انقلاب مشروطه برای اولین‌بار در کتاب اختناق ایران توسط مورگان شوستر برای دنیای خارج روایت گردید.شوستر که در مدت اقامتش چندین بار از یاری انجمن‌های زنان بهره‌مند شده بود، از سهم زنان در آرمان انقلاب با تحسین یاد کرد (انقلاب مشروطه ایران، ص ۲۳۳)…
***
ثریا عباسی قیداری: انجمن‌های زنان که در سال‌های ۱۹۰۷-۱۹۱۱ (۱۲۸۵-۱۲۹۰) فعال بودند.عبارتند از ۱-انجمن آزادی زنان که از اولین جمعیت‌ها در نوع خود بود که در اوایل ۱۹۰۷ (۱۲۸۵) تشکیل شد.۲- اتحادیه غیبی نسوان نیز در سال ۱۹۰۷ تشکیل شد و گرایش‌های انقلابی نیرومندی داشت؛ مدافع ضعفا بود و با نمایندگان مجلس بر سر مساله فقرا مجادله می‌کرد. (اتحادیه غیبی نسوان، ندای وطن، ص۴) .۳- انجمن نسوان هم در مشروطه اول و هم در مشروطه دوم فعالیت داشت. ۴- انجمن مخدرات وطن جلسات خود را در سال ۱۹۱۰آغاز کرد.در این انجمن عده‌ای از زنان برجسته عضو بودند که با رهبران مشروطه‌خواه ارتباط نزدیک خانوادگی داشتند و در تظاهرات ۱۹۱۱ (آذر ۱۲۹۰)، نقش اصلی را ایفا کردند.
شرکت خیریه خوانین ایران و انجمن خوانین ایران که ممکن است نام‌های مخدرات وطن باشند.آنها به جمع‌آوری پول برای مدارس، درمانگاه‌ها و یتیم‌خانه‌ها کمک می‌کردند. (ایران نو، شماره۱۸۷,ص۳) اتحادیه نسوان، انجمن همت خوانین، و هیات خوانین مرکزی نیز در جریان اولتیماتوم روسیه در سال ۱۹۱۱ (۱۲۹۰) نقش فعالی داشتند. (ایران نو، شماره ۲، ص۲) مبارزترین انجمن‌های زنان، یا لااقل آنهایی که ندای‌شان در مطبوعات آن دوره انعکاس می‌یافت در تهران بودند، فعالیت انجمن زنان منحصر به ایران نبود؛ در آذربایجان نیز چنین انجمن‌های تشکیل شدند. انجمن آزادی زنان یکی از نخستین جمعیت‌های زنان بود که پس از تصویب قانون اساسی در سال ۱۲۸۵تشکیل شد. این انجمن عمدتا یک تشکل آموزشی بود.زنان که تنها سخنگویان در این انجمن بودند از امور اجتماعی و سیاسی بحث می‌کردند.
انجمن مخدرات وطن توسط شصت زن در سال ۱۲۸۹در تهران تأسیس شد.اعضای این انجمن از تحریم اجناس خارجی و منع استقراض خارجی حمایت کردند و در امور عام‌المنفعه و خیریه، مانند تاسیس مدارس دخترانه، کلاس‌های سواد‌آموزی بزرگسالان و یتیم خانه مشارکت ورزیدند. مورگان شوستر در کتاب خود به انجمن‌های زنان و حمایت‌های آنان از اقدام‌های خود چندین‌بار اشاره نموده است. او می‌نویسدکه«نفوذ عظیم، ولو پنهانی زنان در امور کشور کاملا احساس می‌شد.»و اشاره می‌کند با اینکه نام رهبران این گروه‌ها را نمی‌دانم اما با دفعات متعدد واقف گشتم که از پشتیبانی پرشور و میهن‌پرستان هزاران زن برخوردارم. (انقلاب مشروطه ایران، ص ۲۴۶).
علمای ضد مشروطه با نهضت اصلاح تعلیم و تربیت مخالف بودند و خیلی وقت‌ها زنان فعال نهضت را به داشتن گرایش‌های بابی متهم می‌کردند.حمله علما و طلاب سبب جدایی زنان مبارز از علمای مخالف شد. بعد از تشکیل مجلس اول عده‌ای از زنان زمانی که با مجلس و برنامه‌های بی‌اثر آن مقابله کردند، موضوع انجمن زنان سرانجام در مجلس مورد بحث قرار گرفت.نمایندگان انجمن زنان را مغایر با اسلام ندانسته بودند و آنها ادامه حیات انجمن‌ها را مجاز شمرده بودند ولی این اجازه بدون هرگونه حمایت مالی یا رسمی از جانب مجلس بود. زمانی که در سال ۱۲۸۷ مجلس به توپ بسته شد و مرکز مشروطیت به تبریز انتقال یافت، گروه‌های زنان این شهر به نهضت مقاومت پیوستند و برای اعاده مشروطیت مبارزه کردند.در جریان محاصره ده‌ماهه تبریز توسط قشون سلطنتی، گروه‌هایی از زنان با شجاعت و دلیری تمام با لباس مبدل برای دفاع از شهر به مردان ملحق شدند.در میان نیروهای ملی که تهران را فتح کردند، چندین زن حضور داشتند. در سال‌های ۱۹۰۶-۱۹۰۸ (۱۲۸۵-۱۲۸۷) زنان در نهضت ملی فعال شده بودند.آنها انجمن‌هایی تشکیل دادند، مدارسی تاسیس کردند، و با علمای مستبد و نمایندگان منفعل مجلس رویارو شدند.با اعاده حکومت مشروطه در سال ۱۲۸۸، زنان فعال علنی‌تر به کار پرداختند.انجمن مخدرات وطن و چندین جمعیت دیگر زنان با استقراض خارجی از بریتانیا و روسیه مخالفت کردند و بحث‌های عمومی درباره انواع مسائل اجتماعی و سیاسی، از جمله حقوق زنان را تشویق کردند./ اعتماد
۱۲ دی ۱۴۰۳