تحولات باروری، زنان و شرایط متعارض
«بعضی از زنانی که به خانه‌های بهداشت می‌آیند تا شاید بتوانند کاری برای جلوگیری از بچه‌دار شدنشان بکنند از بارداری‌های متوالی خسته‌اند.» این را بهورز خانه بهداشت دشتستان می‌گوید. به‌گفته او، بعضی از زنان واقعا از نظر مالی در مضیقه‌اند: «جمع‌آوری وسایل رایگان پیشگیری از بارداری روی زنان اتباع خیلی تاثیر دارد. شاید از سه چهار هزار زنِ تبعه‌ای که به خانه‌های بهداشت رجوع می‌کنند یک زن با استفاده از وسایل پیشگیری از بارداری مشکل داشته باشد. همسرانشان حتی این اجازه را به آنها نمی‌دهند که خودشان بروند این وسایل را تهیه کنند.»
***
نویسنده: الهه محمدی ـ بهورزهای کُنارک بعد از بچۀ ششم به «مه بی‌بی» گفته بودند: اگر دیگر بچه بیاوری، می‌میری. گفته بودند: باید لوله‌هایت را ببندی. اما مه بی‌بی ترسیده بود: بعدی‌ها با فلاکت آمدند، با هشت ماه خونریزی.
هفده سال پیش، «شبیر آزاد» یک‌ساله بود که «سمیر آزاد» به دنیا آمد و دو سال بعد هم «مائده». اما مائده آخرین فرزند خانوادۀ «دُرزاده» نبود. مه بی‌بی شش بار دیگر شش بچۀ دیگر را به شکم کشید. یکی‌شان به دنیا نیامده رفت و حالا او هشت بچه دارد زیر چادرهای روستای «چادُران»، در شهرستان کُنارکِ سیستان و بلوچستان.
زن چادرانی تازه پنج کلاس را تمام کرده بود که نَداری کیف و کتاب را از او گرفت و در چهارده‌سالگی راهیِ خانۀ پسرخاله‌اش کرد. پسری که وقتی هر دو در شکم مادرانشان بودند نافشان را برای هم بریدند. مه بی‌بی عقدکرده بود که حامله شد و چهار ماه بعد از عروسی اولین بچه‌اش را زایید و بعد دومی، سومی، چهارمی و…: «پدر و هر پنج برادرم معتادند. آنها حتی نپرسیدند دوستش داری یا نه.»
هر بچه چند خط و چروک به چهرۀ مه بی‌بی اضافه کرد. همین هم شد که حالا زیر آفتاب تیز بلوچستان، آنجا که نه آبی دارد نه غذای کافی نه کاری برای گذران زندگی، می‌گوید دیگر بچه نمی‌خواهد. پاپس کشیدن از تولدِ یک جان تازه: «دل‌سیرم از زاییدن، شیر دادن، نان دادن.»
آخرین بچۀ مه بی‌بی الان دوسال‌ونیمه است: «نمی‌دانم خرجشان را از کجا بیاورم. ما حتی پول خریدن روغن هم نداریم. بارها به خودم می‌گفتم اگر دوباره بچه‌دار شوم خودکشی می‌کنم، اما بعد به این فکر می‌کردم که اگر خودم را بکشم، بچه‌هایم چه می‌شوند؟ شوهرم می‌رود یک زن دیگر می‌گیرد و بچه‌ها می‌مانند بی‌کس‌وکار. هر طور که شده خودم را به این طرف و آن طرف می‌زنم تا برایشان چیزی بیاورم بخورند. اما دیگر هرگز بچه‌دار نمی‌شوم.»
افسردگی سال‌هاست آمده رخنه کرده در جانِ مه بی‌بیِ چهل‌ساله. مثل بسیاری از زنان زابل، هیرمند و قصرقند، زنان دشتستان، زنان عشایر اندیکا و ایذه و مسجدسلیمان که باید مدام بچه بیاورند. زنانی اغلب محروم، با شکم‌های بالاآمده، می‌روند پی «دارو و درمان» اما بهورزهای خانه‌های بهداشت، سر به پایین انداخته، ردشان می‌کنند. می‌گویند دستورآمده، دیگر وسیله‌ای نداریم، بروید داروخانه. و خیلی‌هایشان مثل مه بی‌بی پولی ندارند برای خریدن کاندوم: «پول خرید کاندوم را به‌زور جور می‌کنم اما بهتر از این است که دوباره بچه‌دار شویم. خودم هم خجالت می‌کشم از داروخانه بخرم، یکی از دوستانم را می‌فرستم تا برایم بخرد. هر چی در جیبم باشد به او می‌دهم. حالا دیگر شوهرم راضی شده.»
زنان همسایۀ چادرنشینِ او هر روز می‌آیند می‌نشینند در سایۀ کمیاب بیابانِ چادران به همدردی: «یکی از دوستانم از من بزرگ‌تر است، هشت بچه دارد و الان دوباره حامله است. باید وسایل پیشگیری از بارداری مجانی به من و کسانی مثل او بدهند که دیگر بچه نیاوریم. خیلی از زن‌های چادرنشین افسرده شده‌اند. باید به ما آموزش بدهند. وضع مالی همۀ ما بد است. بیشتر مردانمان معتادند. آخر هم همۀ زحمت بزرگ کردن بچه‌ها می‌افتد پای ما زن‌ها.»
از «فرزند کمتر، زندگی بهتر» تا ممنوعیت وازکتومی و توبکتومی
پس از دهۀ ۲۰ شمسی و اشغال ایران به دست متفقین در خلال جنگ جهانی دوم، جمعیت ایران رو به کاهش رفت. قحطی و افزایش مستمر مرگ‌ومیر کار خودش را کرده و به همین میزان زادوولدها کم شده بود. اما از ۱۰ سال بعد، یعنی از ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰، ایران با رشد شتابان جمعیت مواجه شد. میانگین رشد سالانۀ جمعیت در این چهار دهه به رقمی حدود سه درصد رسید و جمعیت ایران هر ۲۰ سال دوبرابر و در طول یک قرن بیش از ۱۶ برابر شد.
جمعیت ایران که در سال ۱۳۳۵ حدود ۱۹ میلیون نفر بود در سال ۱۳۶۵ به ۵۰ میلیون نفر رسید و آن‌طور که جمعیت‌شناسان می‌گویند این افزایش موجب انفجار جمعیت جوان از دهۀ ۵۰ تا ۷۰ در کشور شد.
پس از جنگ ایران و عراق و از سال ۱۳۶۸، در زمانی که ایران طبق آمار رسمی با افزایش ۹/۳درصدی نرخ رشد جمعیت مواجه بود، موضوع سیاست‌های تعدیل رشد جمعیت از طریق ارائۀ برنامه‌های تنظیم خانواده و تشویق خانواده‌ها به کاهش نرخ زاد و ولد و باروری در دستور کار قرار گرفت و طی سال‌های بعد سرعت باروری در کشور کاهش پیدا کرد.
اردیبهشت سال ۱۳۷۲ بود که مجلس شورای اسلامی، با مصوبه‌ای دربارۀ تنظیم خانواده، اعمال سیاست‌های «کنترل جمعیت و تحدید نسل» را به قانون تبدیل کرد و این قانون با شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» اجرایی شد. اما سرشماری سال ۱۳۹۰ نشان از تحولات مهم جمعیتی داشت. طبق این سرشماری، نرخ رشد جمعیت در این سال با ۲۹/۱ درصد از کاهش شدید میزان باروری خبر می‌داد. بعد از هشدار رهبری انقلاب دربارۀ وضعیت جمعیت در مردادماه همان سال، شورای عالی انقلاب فرهنگی به تدوین سیاست‌هایی برای جلوگیری از کاهش نرخ باروری اقدام کرد و مصوبه‌ای را گذراند به نام «راهبردها و اقدامات ملی مربوط به جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن متناسب با آموزه‌های اسلامی و اقتضائات راهبردی کشور» که در مهرماه ۱۳۹۱ ابلاغ شد. اما این مصوبه عملاً اجرایی نشد، چراکه اصل قانون تنظیم خانوادۀ مصوب سال ۱۳۷۲ ملغی نشده بود و دستگاه‌ها همچنان محدودیت فرزند سوم به بعد را اعمال می‌کردند.
بعد از آن، نمایندگان مجلس شورای اسلامی در آبان‌ماه ۱۳۹۱ طرحی با عنوان «طرح جمعیت و تعالی خانواده» تهیه کردند که با مشکلاتی مثل بار مالی زیاد و لغو نشدن برنامۀ تنظیم خانواده و تداوم آن روبه‌رو شد.
به‌دلیل همین مشکلات بود که دولت محمود احمدی‌نژاد لایحه‌ای را با نام «اصلاح قوانین تنظیم خانواده» به مجلس تقدیم کرد و در آن خواستار حذف قانون تنظیم خانوادۀ سال ۱۳۷۲ شد. بالاخره قانون «اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده» در خردادماه ۱۳۹۲ به تصویب مجلس رسید و در تیرماه همان سال ابلاغ شد. طبق این قانون، کلیۀ محدودیت‌‌های مقرر در قانون تنظیم خانواده و جمعیت مصوب سال ۱۳۷۲، اصلاحات آن و سایر قوانینی که بر اساس تعداد فرزند برای والدین شاغل یا فرزندان آنها ایجاد شده بود، لغو شد.
بعد از ابلاغ «سیاست‌های کلی جمعیت» از سوی رهبر انقلاب در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۳، برای جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و باروری، نمایندگان مجلس در مرداد ۱۳۹۳ طرحی یک‌فوریتی تصویب کردند با نام «افزایش نرخ باروری و پیشگیری از کاهش رشد جمعیت» که بر اساس مادۀ اول آن کلیۀ اقدامات مربوط به سقط جنین و عقیم‌سازی مانند وازکتومی و توبکتومی در مراکز دولتی و نیز هر گونه تبلیغات دربارۀ تحدید موالید و کاهش فرزندآوری ممنوع بود و افراد متخلف مشمول مجازات‌‌های تعزیری حبس می‌شدند. دروس تنظیم خانواده و جمعیت از میان واحدهای اجباری دانشگاه‌ها حذف شد و روش‌های دائمی پیشگیری از بارداری برای فرد انجام‌دهنده و پزشک مجازات به همراه داشت. همچنین وسایل پیشگیری از بارداریِ موقت از دسترسی رایگان خارج شد.
ادامه را در سایت زیر دنبال کنید:
زنان امروز | تحولات باروری، زنان و شرایط متعارض (zananemrooz.com)
۱۸ آبان ۱۴۰۰